dövlətlər müharibə itkilərinin hesabını da məhz Almaniyanın boynuna qoymuşdu. İlkin hesablamaya əsasən Almaniya başda ABŞ olmaqla bütün qalib ölkələrə iki yüz altmış doqquz milyard qızıl pul ödəməli idi. Bu, iqtisadiyyatı batmış Almamaniya üçün ölüm hökmü idi.
Əsasən, hər şey iqtisadiyyat kitablarında yazıldığı şəkildə baş verirdi. Müharibənin ardınca inflasiya, sonra isə işsizlik…
“Böyük böhran” nəticəsində Almaniyanın ictimai və iqtisadi həyatı zülmətə qərq olmuşdu.
Müharibədən qabaq borc verən Almaniya indi borclu dövlətə çevrilmişdi.
Alman gəncləri hər şeyə, xüsusilə, qeyri-milli, əcnəbi olan hər şeyə büsbütün nifrət qusurdu.
BEŞ
Məsuliyyətli, zəhmətkeş Səbahəddin bir ilin necə keçdiyini bilmədi.
Alman dilini qısa müddətdə öyrəndi və dördillik təhsilini bitirmək üçün Berlinin Vilmersdorf məhəlləsindəki Yoaximstal Gimnaziyasına qəbul edildi.
Bu təhsil ocağı Prussiya ənənəsinə sadiq qalan, alman əsilzadə və hərbçi övladlarının oxuduğu son dərəcə intizamlı məktəb idi. Ciddi nizam-intizamdan dolayı gimnaziya Səbahəddinə kazarmanı xatırladırdı. Təyin olunmuş vaxtda yatmaq, təyin olunmuş vaxtda durmaq və ciddi dərs mühiti onu bezdirsə də, ruhdan düşmədi. Elm, bilgi vurğunu Səbahəddin üçün günlər ildırım sürəti ilə keçirdi.
* * *
Təhsil aldığı gimnaziya Almaniya cəmiyyətinin güzgüsü idi. O dövrdə bu məktəb də bütün Almaniya kimi yavaş-yavaş çalxalanırdı.
Qısa və uzun tənəffüslərdə, şənbə-bazar məşğuliyyətlərindən sonrakı asudə vaxtlarda, məktəbin hər küncündə iqtisadiyyat, siyasət və ölkənin vəziyyəti haqda müzakirələr başlayırdı.
Gənclər “Bəşərin ən yüksək dəyəri irqdir”, “İrqlər bərabər deyil” fikirlərini tez-tez təkrarlayırdılar.
Məktəbdəki almanəsilli tələbələr belə qənaətdə idilər ki, mənsub olduqları xalq böyük sivilizasiya tarixinə sahibdir və yalnız üstün irqin nümayəndələri böyük sivilizasiya qura bilər. Gənclər bu fikirləri hər yerdə çəkinmədən, ucadan dilə gətirirdilər.
Belə söhbətlərin nələrlə nəticələnəcəyi məlumdur. Çıxış yolu tapmaq üçün tezliklə işə başlamaq lazımdır!
Bütün Almaniya kimi gimnaziya tələbələri də ölkənin acınacaqlı dövrdən necə qurtulacağı barədə müzakirə edir, çarə gəzirdilər. Diskussiyalar tədricən qızışır, maddi və mənəvi çətinliklər haqqında söhbətlər cəfəngiyyata çevrilməyə başlayırdı. Səbahəddin və digər əcnəbi tələbələr hadisələri sakitcə müşahidə etsələr də, yaxşı bilirdilər, hadisələrin bir ucu onlara toxunacaq.
* * *
Almaniyada təkcə universitetlərdə yox, fabriklərdə, küçələrdə, kafelərdə də vəziyyət eyni idi.
Qeyri-ixtiyari yaranan hər söhbət məclisi bir ləhzədə alovlanır, iş, çörək, ədalətli maaşa dair tələblər ucalırdı. Nəhayətdə tələblər siyahısı hökumətin qarşısına qoyulurdu.
Dünənəcən Avropanın ən qüdrətli ölkəsi olan Almaniya gücünü qorumaq naminə əzm göstərirdi. Məhz belə mühitdə cəmiyyətdə Beynəlxalq Sosialist Partiyası təşəkkül tapdı.
Alman millətçilər görürdü ki, partiyanın təklifləri qarşısında ən böyük əngəl yəhudilərdir. Əslində, bu, çoxdankı qənaət idi.
Nasional Sosialist Partiyası tək düşmənlə kifayətlənmir, sosial demokratları, kommunistləri, başqa xalqları, daxili və xarici rəqibləri özünə hədəf sayırdı. Gənclər ümid qapısı saydıqları partiyanın ətrafında günbəgün daha sıx birləşirdi.
* * *
1921-ci ildə Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının sədri olan Adolf Hitlerin “nasizm ideologiyası”nı almanlar hər gün daha çox mənimsəyirdi. İdeologiyanın əsasını etnik millətçilik, yəni qeyri-almanlar üçün təhlükə təşkil edirdi.
Əvvəl-əvvəl yəhudi düşmənliyi kimi yayılan hərəkat vaxt keçdikcə anti-kapitalist, anti-marksist xarakter aldı ki, bunu, xüsusilə, orta sinif dəstəkləyirdi.
28 may 1928-ci ildə səslərin 2,6 faizini yığan partiya 1930-cu il sentyabrın 14-də keçiriləsi parlament seçkilərinə böyük həvəslə hazırlaşır, universitetlər də daxil olmaqla cəmiyyətin bütün təbəqələrində təşviqat aparırdı.35
* * *
Bir gün nümayişdən qayıdan nasist gənclər məktəbin həyətinə girəndə Səbahəddin bir neçə türk tələbə ilə aprel ayında Almaniyada az-az təsadüf edilən günəşin hərarətindən həzz alırdı.
Məktəbin əsas qapısından qəzəblə içəri soxulan gənclərdən biri türk tələbələrin yanından keçəndə:
– Bu parazit türkləri buradan qovmaq lazımdır! – dedi.
Bu söz Səbahəddini bərk əsəbiləşdirdi:
– Biz sizin hökumətinizə bizim hökumətin verdiyi pulla oxuyuruq. Sözünü geri götür!
Səbahəddinin cəsarətli cavabından sonra hamı bayaqkı alman gəncə çevrilib həyəcanla onun cavabını gözləyirdi.
– Geri götürmürəm! – gənc lovğalandı. Səbahəddin dözmədi, oğlanın üstünə şığıdı və onu yaxşıca əzişdirdi.
Aləm qarışdı. Məktəbin intizam komitəsi gənclərin davasından xəbər tutdu. Gözlənildiyi kimi, komitə Səbahəddinin əleyhinə qərar verdi. Qaydaları pozduğuna görə müdiriyyət Səbahəddinin məktəbdən çıxarılması haqda hökumətə tələb göndərdi.
Nəhayət, Səbahəddinin ilk qatara bilet almaqdan başqa çarəsi qalmadı…
Beləliklə, 1928-ci ilin dekabrında başlayan Almaniya macərası 1930-cu ilin mayında sona çatdı.36
ALTI
Səbahəddin, güman etdiyi kimi, Pertevi İstanbul Universitetində, ədəbiyyat fakültəsinin bufetində tapdı. Dostlar qucaqlaşdılar.
– Sən hara, bura hara? – Pertev maraqla soruşdu.
Səbahəddinin ağzından bircə kəlmə çıxdı:
– Müsibət!
Səsi
