халқ иқтисодий ҳаётнинг асосий жараёнларини сўндириб қўйиши эҳтимолдан узоқ. Аксарият одамлар мушук текинга офтобга чиқмаслигидан хабардор. Кўпчилик ҳатто англамаган ҳолда пул бойлик эмаслигини ич-ичидан ҳис қилади. Ҳар бир кишига исталган ҳамма нарсани ваъда этадиган ва эвазига ҳеч нарса сўрамайдиган оддий назарияларни оддий одамнинг инстинкти рад қилади, бунинг учун айтарли сабаб тополмаса ҳам. Оддий одам ушбу назариялар нотўғрилигини билади ва бу етарлидир. Дағаллиги, аҳмоқоналиги ва турли нуқсонларига қарамай, ҳозирги тартибот бошқаларига нисбатан бир устунликка эга – у амалда ишлаяпти.
Шубҳасиз, ҳозирги тартибот ҳам аста-секин бошқа тартиботга эврилади ва ўша тартибот ҳам ишлайди – ўз-ўзича эмас, инсонлар ундан нимани кўзласа, ўшандай ишлайди. Большавой тизим иш бермаганига ва бера олмаслигига сабаб иқтисодий эмас. Саноатнинг хусусийлиги ёки жамият томонидан бошқарилиши, ишчиларнинг улуши “маош” ёки “дивиденд” деб аталиши, халқнинг озуқаси, кийим-кечаги ва бошпанасини назорат қилиш ёки уларга ўзи истаганча овқатланиши, кийиниши ва яшашига изн бериш аҳамият касб этмайди. Булар шунчаки майда икир-чикирлардир. Большавой етакчиларининг нўноқлиги улар ана шу икир-чикирлар билан ўралашиб қолганида эди. Большавой тизим нотабиий ва ахлоқсизлиги туфайли муваффақиятсизликка учради. Бизнинг тизим эса оёқда турибди. У нотўғрими? Албатта нотўғри. Ноқулайми? Албатта, ноқулай. Ҳуқуқ ва мантиқ нуқтаи назаридан у аллақачон пароканда бўлиши лозим. Лекин у ҳамон турибди – чунки у иқтисодий ва ахлоқий пойдеворларга эга.
Иқтисодий пойдевор – меҳнат. Меҳнат – йилнинг ҳосилдор фаслларини киши фойдасига қаратадиган инсон унсури саналади. Хирмонни хирмон қилган – инсон меҳнати. Иқтисодий тамойил шундай: ҳар биримиз ўзимиз яратмаган, ярата олмайдиган, табиат ато этган хомашё билан ишлаймиз.
Ахлоқий пойдевор – инсоннинг ўз меҳнат маҳсулига бўлган ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ турли шаклларда ифодаланади. Баъзида бу “мулк ҳуқуқи” деб аталади. Баъзан бу ҳуқуқ “Ўғирлама” деган қайтариқда мужассам. Мулк ҳуқуқи бор экан, ўғрилик жиноят ҳисобланади. Нон ишлаб топган одам ўша нонга ҳақдор. Агар бошқа кимса уни ўғирласа, бу шунчаки нон ўғирлаш эмас, балки инсоннинг муқаддас ҳуқуқига дахл қилишдир.
Ишлаб чиқариш имконига эга бўлмасак, ҳеч нарсамиз бўлмайди. Баъзилар айтадики, мабодо ишлаб чиқарсак, у ҳам капиталистлар учун бўлади. Яхшироқ ишлаб чиқариш воситаларини тақдим қила оладиган капиталистлар – жамият пойдеворидир. Уларнинг ҳеч нарсаси ўзиники эмас. Улар шунчаки мулкни бошқалар фойдаси учун тасарруф қилади. Олибсотар капиталистлар – вақтинчалик зарурий ёвузлардир. Улар ўз пулини ишлаб чиқаришга жорий этса, ёвуз бўлмаслиги ҳам мумкин. Аммо уларнинг маблағи тақсимлашни мушкуллаштиришга, истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасида тўсиқлар барпо этишга хизмат қилса, унда бундай капиталистлар ёвуз саналади, пул меҳнат муносабатларига яхшироқ мослаштирилса, уларнинг фаолияти тўхтайди. Қачон пул меҳнат
