даврида кўпчилик бозорлар маҳаллий ёки энг яхши ҳолатда миллий бўлган, халқаро миқёсда сотиладиган асосий товарлар (масалан, шакар, қуллар, зираворлар) ёки ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг чекланган рўйхати (масалан, ипак, пахта, мовут матолари) учун бозорлар бундан мустасно эди. Ушбу бозорларга кўплаб кичик компаниялар хизмат кўрсатган, натижада, замонавий иқтисодчилар томонидан айтилган мукаммал рақобат юзага келганки, бунда ҳеч бир сотувчи нархга таъсир эта олмаган. Смитнинг замондошлари ўша пайтдаги Лондон аҳолисидан икки баравар кўп ишчилар ишлайдиган (1800-йилда 0,8 миллион киши) ва ўша пайтдаги барча Британия мустамлакалари ҳудудидан олти баравар каттароқ ҳудудларда ишлайдиган корхонани тасаввур ҳам қила олмасдилар (МcDonalds 120 та давлатда ишлайди).
Бугунги кунда кўпчилик бозорлар ривожланган ва йирик компаниялар томонидан кучли таъсирга эга. Улардан баъзилари ягона етказиб берувчилар (монополия) ёки кўпинча нафақат миллий даражада, балки тобора глобал миқёсда бир нечта етказиб берувчилардан бири (олигополия)дир. Мисол учун, Boeing ва Airbus бутун дунё бўйлаб фуқаролик самолётларининг қарийб 90 фоизини таъминлайди. Компаниялар ягона харидор (монопсония) ёки кам сонли харидорлардан бири (олигопсония) ҳам бўлиши мумкин.
Адам Смит давридаги кичик фирмалардан фарқли ўлароқ, монополистик ёки олигополистик компаниялар иқтисодчилар бозор ҳокимияти деб атаган нарсадан фойдаланиб, бозорнинг якуний натижасига таъсир ўтказишга қодирдирлар. Монополист компания ўз маҳсулотининг нархини максимал фойда келтирадиган даражада ошириш учун ишлаб чиқаришни атайлаб чеклайди (бу жараённинг техник тафсилотлари 11-бобда тушунтирилган). Олигополистик компаниялар ўз бозорларини монополистик компаниялар каби бошқаришга қодир эмаслар, лекин улар мижозларни бир-биридан узоқлаштириш учун нархларни пасайтирмасдан ўз даромадларини ошириш учун атайлаб тил бириктиришлари мумкин – бу картел деб аталади. Бундай ҳолат бугунги кунда аксарият мамлакатларни монополияларни парчалаш (масалан, АҚШ ҳукумати АТ&Т телефон компаниясини ёпиб қўйган) ва олигополистик компаниялар ўзаро тил бириктиришни тақиқлаш йўли билан рақобат тўғрисидаги қонунларни (баъзан монополияга қарши қонунлар деб аталади) қабул қилишга олиб келди.
Монопсония ва олигопсония компаниялари бир неча ўн йиллар олдин назарий камдан кам учрайдиган ҳолат ҳисобланган. Бугунги кунда уларнинг айримлари иқтисодиётимизни шакллантиришда монополист ва олигопол компаниялардан ҳам муҳимроқдир. Walmart, Amazon, Tesco ва Carrefour каби компаниялар маълум маҳсулотларнинг бир нечта харидорларидан бири сифатида (баъзан глобал миқёсда) ўзларининг ноёб мавқеидан фойдаланган ҳолда, ким ва қанча фойда олади ва одамлар нимани сотиб олади, айнан нима, қаерда ишлаб чиқарилишига катта, баъзан эса ҳал қилувчи таъсир кўрсатади.
Пул (молиявий тизим) ҳам ўзгарган
Энди биз ҳар бир мамлакатда фақат битта банк, (масалан, АҚШдаги Федерал захира тизими ёки Япония банки каби) яъни марказий банк банкнот ва тангалар муомалага чиқаришини, қабул қиламиз.
