ва Люксембургни ўз ичига олади) 16—17-асрларда вужудга келган. Нима учун у ўша ерда пайдо бўлган, айтайлик, Хитой ёки Ҳиндистонда эмас, балки ўша пайтда иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан Ғарбий Европа билан таққосланганлиги қизғин ва узоқ муҳокамалар мавзуси бўлган. Хитой элитасининг амалий машғулотлар (масалан, савдо ва саноат) га нисбатан нафратланишидан тортиб, Буюк Британиянинг кўмир конлари харитаси ва Американинг кашфиётигача ҳамма нарса тушунтириш сифатида таклиф қилинган.
Биз бу муҳокамага узоқ вақт тўхталмаймиз. Ғарбий Европада капитализм ривожлана бошлаганини табиий деб ҳисоблайлик. Унинг пайдо бўлишидан олдин, Ғарбий Европа жамиятлари, капитализмдан олдинги барча бошқа жамиятлар сингари, жуда секин ўзгарди. Одамлар асосан қишлоқ хўжалиги атрофида ташкил этилган бўлиб, улар кўп асрлар давомида чекланган даражадаги савдо ва ҳунармандчилик билан деярли бир хил технологиядан фойдаланганлар. 10-15-асрлар оралиғида, яъни ўрта асрларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад йилига 0,12 фоизга ошган. Шундай қилиб, 1500-йилда даромадлар 1000-йилга қараганда атиги 82 фоизга юқори эди. Таққослаш учун, 2002-йилдан 2008-йилгача бўлган олти йил ичида йиллик 11 фоизлик ўсиш билан Хитой эришган миқдор. Бундан келиб чиқадики, моддий тараққиёт нуқтаи назаридан Хитойда бугунги кунда бир йиллик ўсиш ўрта асрлар Ғарбий Европадаги 83-йилга тенг (бу даврда уч киши туғилиб ўлиши мумкин эди – ўрта асрларда ўртача умр кўриш атиги 24 ёшни ташкил этган), лекин дунёдаги бошқа ҳар қандай давлат иқтисодиётидан ҳарқалай тезроқ.
Юқорида айтилганларга қарамасдан, Ғарбий Европада иқтисодий ўсиш ҳали ҳам Осиё ва Шарқий Европадан (шу жумладан Россия) анча юқори бўлиб, улар уч баравар секин ўсган (0,04 фоиз). Демак, 500-йил ичида маҳаллий аҳолининг даромади атиги 22 фоизга ошган. Агар Ғарбий Европа тошбақа каби ҳаракат қилса, бошқа мамлакатлар шиллиқуртни эслатар эди.
Капитализм 16-асрда пайдо бўлган. Аммо унинг тарқалиши шунчалик секин эдики, унинг туғилган кунини аниқ белгилаш мумкин эмас. 1500-1820-йиллар оралиғида Ғарбий Европада аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиш суръати ҳали ҳам 0,14 фоизни ташкил этар, бу ўрта асрлардаги каби (0,12 фоиз) эди. Буюк Британия ва Нидерландияда бу кўрсаткичнинг ўсишининг тезлашиши 18-асрнинг охирида, айниқса пахта матолари ва қора металлар ишлаб чиқариш тармоқларида кузатилди.
Натижада, 1500-йилдан 1820-йилгача Буюк Британия ва Голландия жон бошига иқтисодий ўсиш суръатларига мос равишда 0,27 ва 0,28 фоизга эришдилар. Гарчи бу рақамлар замонавий стандартларга кўра жуда кичик бўлса-да, улар Ғарбий Европадаги ўртача кўрсаткичдан икки баравар кўп эди. Бу бир қатор ўзгаришларга олиб келди.
Дастлаб, дунёни англашда кўпроқ "рационал" ёндашувларга нисбатан маданий силжиш юз берди, бу замонавий математика ва фанларнинг ривожланишига ҳисса қўшди. Бу ғояларнинг кўпчилиги
