ракета тезлигида тезлашиш эди.
Ўртача умр кўриш 17-йил ва 80 соатлик иш ҳафтаси: баъзи одамларнинг азоб-уқубатлар фақат кучайди
Бироқ аҳоли жон бошига даромадлар ўсишининг бундай тезлашиши дастлаб кўпчилик учун турмуш даражасининг пасайиши билан бирга келди. Тўқимачилик ҳунармандлари каби малакаси эскирган кўплаб одамлар ишсиз қолди, чунки уларнинг ўрнини арзонроқ, малакасиз ишчилар бошқарадиган машиналар эгаллади, уларнинг кўпчилиги болалар эди. Баъзи машиналар ҳатто боланинг ўсиши учун мўлжалланган эди. Заводларда ёки улар учун хом ашё етказиб берадиган кичик устахоналарда ишлайдиган одамлар жуда қаттиқ меҳнат қилишган: ҳафтасига 70-80 соат норма ҳисобланган, кимдир ҳафтасига 100 соатдан кўпроқ ишлаган ва дам олишга фақат якшанбада ярим кун белгиланган.
Иш шароитлари жуда хавфли эди. Пахта саноатидаги кўплаб инглиз ишчилари ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган чанг туфайли ўпка касалликларидан вафот этди. Шаҳар ишчилари синфи жуда тор, баъзан бир хонада 15-20 киши тўпланиб яшашарди. Юзлаб одамлар бир хил ҳожатхонадан фойдаланиши жуда нормал деб ҳисобланган. Одамлар пашша каби ўлиб кетишарди. Манчестернинг қашшоқ ҳудудларида ўртача умр кўриш 17-йил бўлган, бу 1066-йилда Норманд истилосидан олдинги бутун Буюк Британиядагидан 30 фоизга паст (ўша пайтда ўртача умр кўриш 24-йил эди) эди.
Антикапиталистик ҳаракатларнинг кучайиши
Капитализм кўп одамларга олиб келган азоб-уқубатларни ҳисобга олсак, антикапиталистик ҳаракатнинг турли шакллари пайдо бўлган бўлса ажаб эмас. Улардан баъзиларининг вакиллари шунчаки вақтни орқага қайтаришга ҳаракат қилишди. Мисол учун, 1810-йилларда ишлаб чиқаришни автоматлаштириш туфайли ишсиз қолган Англиянинг тўқимачилик ҳунармандлари луддитлар, уларнинг ишсизлигининг бевосита сабаби ва капиталистик тараққиётнинг энг ёрқин рамзи бўлган машиналарни вайрон қилдилар. Бошқалар эса яхшироқ, тенг дунё қуришга интилиб, ихтиёрий уюшмалар туздилар. Уелслик тадбиркор Роберт Оуен исроилча киббутзимни эслатувчи, ҳамфикрлар ўртасидаги коммунал меҳнат ва ҳаётга асосланган жамият уюштиришга ҳаракат қилди. Капитализмга қарши энг муҳим воиз Карл Маркс (1818-1883), немис иқтисодчиси ва инқилобчиси, умрининг кўп қисмини Англияда сургунда ўтказди. Унинг қабри Лондондаги Хайгейт қабристонида. Маркс Оуен ва унга ўхшаган бошқаларни посткапиталистик жамият оддий коммунал ҳаётга асосланиши мумкинлигига ишончлари учун “утопик социалистлар” деб атаган.
Ўзининг ёндашувини илмий социализм деб атаган ҳолда, у янги жамият капитализм ютуқларига асосланиши керак, уларни рад этмаслиги керак, деб таъкидлади. Социалистик жамият, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига хусусий мулкчиликка чек қўйиши, лекин шу билан бирга капитализм томонидан яратилган йирик корхоналарнинг юқори маҳсулдорлигидан тўлиқ фойдалана олиши учун уларни сақлаб қолиши керак эди. Бундан ташқари, Маркс социалистик жамият бир муҳим жиҳати билан капиталистик компанияга ўхшаш бўлишини таклиф
