Иқтисодиёт қандай тузилган. Ха-Джун Чанг
Чтение книги онлайн.
Читать онлайн книгу Иқтисодиёт қандай тузилган - Ха-Джун Чанг страница 16
Йирик инвестицияларга бўлган эҳтиёжнинг ортиб бориши муносабати билан илгари фақат имтиёзли компанияларга нисбатан қўлланилган масъулияти чекланганлик тамойили кенг тарқалди. Шунинг учун энди у маълум минимал шартларга жавоб берадиган ҳар қандай компания томонидан ишлатилиши мумкин эди. Мисли кўрилмаган инвестиция миқёсига эга бўлган масъулияти чекланган жамиятлар капитализмнинг ривожланиши учун энг кучли воситага айланди. Капитализмнинг ҳар қандай ашаддий тарафдори олдида уларнинг улкан салоҳиятини эътироф этган Карл Маркс уларни “юқори тараққиётда капиталистик ишлаб чиқариш” деб атаган.
1849-йилги Британия ислоҳотига қадар банкротлик тўғрисидаги қонуннинг моҳияти тўловга лаёқатсиз тадбиркорни жазолаш, энг ёмон ҳолатда қарздорлар қамоқхонасидан иборат эди.
20-асрнинг иккинчи ярмида киритилган янги қонунлар муваффақиятсизликка учраган тадбиркорларга иккинчи имконият берди, бу уларга ўз бизнесини қайта ташкил этиш пайтида (1898-йилда киритилган АҚШ Федерал банкротлик тўғрисидаги қонуннинг 11-бобига биноан) кредиторларга фоиз тўлашдан қочиш имконини берди ва уларни қарзларининг бир қисмини ҳисобдан чиқариш учун мажбур қилди. Энди бизнес қилиш унчалик хавфли эмас эди. Компаниялар ҳажми ошгани сайин банклар ҳам ўсиб борди. Ўша пайтда битта банкнинг ишдан чиқиши бутун молия тизимини беқарорлаштириши хавфи бор эди, шунинг учун бу муаммога қарши курашишда охирги чора сифатида кредитор сифатида ҳаракат қилиш учун марказий банклар яратилган. Бу 1844-йилда биринчи бўлиб Англия банки бўлган.
Кенг тарқалган социалистик ташвиқот ва ислоҳотчилар томонидан ҳукуматга ишчилар синфининг позициясига нисбатан босимнинг кучайиши муносабати билан 1870-йиллардан бошлаб ижтимоий таъминот ва меҳнат тўғрисида бир қатор қонунлар киритилди: бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш, тиббий суғурта, ишсизлик ҳолати учун суғурта, қарилик пенсиялари ва бошқалар. Кўпгина мамлакатлар ёш болаларнинг (одатда 10-12 ёшгача) меҳнатини тақиқлади ва каттароқ болалар учун иш соатлари сонини чеклади (дастлаб фақат 12 соат).
Янги қонунлар аёлларнинг меҳнат шароитлари ва вақтларини ҳам тартибга солди. Афсуски, бу жасур ниятлар билан эмас, балки заиф жинс вакилларига нисбатан такаббур муносабат туфайли қилинган. Эркаклардан фарқли ўлароқ, аёлларда ақлий қобилиятлари йўқ, шунинг учун улар ўзлари учун ноқулай бўлган меҳнат шартномасини имзолашларига ишонишган, бошқача қилиб айтганда, аёлларни ўзидан ўзини ҳимоя қилиш талаб қилинган. Ушбу фаровонлик ва меҳнат қонунлари капитализмнинг қўпол ҳадларини юмшатди ва кўплаб камбағалларнинг ҳаётини бироз бўлса ҳам яхшилади.
Институционал ўзгаришлар иқтисодий ўсишга ёрдам берди. Масъулияти чекланган жамиятлар ва қарздорлар учун қулай