beriladigan sahnada ashulachining qo‘lida notasi bo‘lganidek, maktab direktori odatda o‘zining qisqa nutqini so‘zlaganda, ham qo‘liga duo kitobini albatta ushlab chiqar edi. Biroq ashulachining qo‘lida nima uchun nota bo‘lishi va direktorning qo‘lida duo kitobi bo‘lishi ma’lum emas, chunki ulardan hech biri na notaga va na duo kitobiga qarar edi.
Direktor o‘ttiz besh yoshlar chamasidagi, qizg‘ish yuzli, echki soqolli, kalta qilinib olingan haligiday qizg‘ish sochli jirkanch bir odam edi. Kraxmallangan tikka yoqasining ustki qirrasi qariyb qulog‘iga tegib turar, qirrali uchlari esa oldinga egilib, qariyb og‘ziga yetar va xuddi devordek bo‘lib, direktorni doim oldinga qarab turishga majbur etar, yon tomonga qaragan chog‘larida esa u butun gavdasini burishga majbur bo‘lar edi. Bo‘ynidagi galstugi esa baqbaqasini tirab turish xizmatini bajarar, galstugining o‘ng va chap tomonga ayrilib turgan uchlari uzun popuklar bilan bezatilgan edi; etiklarining uchlari o‘sha zamondagi modaga muvofiq konki uchi singari yuqori qarab turardi, – o‘sha vaqtdagi yoshlar ham bunga erishish uchun etiklarining uchlarini bir necha soatlab devorga tirab o‘tirar edilar. Mister Uoltersning afti haddan tashqari jiddiy, ko‘ngli sof va ochiq edi; muqaddas narsa va muqaddas joylarga u shu tariqa yaxshi iltifot bilan qarar va bularni oddiy narsalardan shunday ajratar ediki, yakshanba kungi maktabda so‘zga chiqqan mahalida ovozi odatdan tashqari ohangdor eshitilardi. Direktor so‘zni shu taxlitda boshladi:
– Endi, bolalar, men sizlardan ikki daqiqacha to‘g‘ri va jim o‘tirishlaringizni hamda mening so‘zimga zo‘r diqqat berishlaringizni so‘rar edim. Ha, balli! Yaxshi o‘g‘il va qiz bolalar o‘zlarini shunday tutishlari kerak. Men kichkina bir qiz bolaning derazadan qarab turganini sezayotirman; uning xayolida men, daraxt tepasiga chiqib olib, kichkina qushchalarga so‘zlayotgandek bo‘lsam kerak! (Bolalar uning so‘zini ma’qullab kulishdilar). Men sizga ezgulik va haqiqatni o‘rganish uchun bu muqaddas joyga to‘plangan, yasangan, ozoda yosh bolalarni o‘z oldimda ko‘rishdan xursandchiligimni bildirmoqchiman.
Hokazo va boshqa shunga o‘xshash gaplar. Bundan boshqalarini so‘zlab o‘tirishga hojat yo‘q. Direktorning butun nutqi o‘zgarmas bir nusxada tuzilgan, demak, u bizlarning hammamizga ma’lum.
Bu nutqning so‘nggi uchdan bir qismini yaramas bolalar o‘rtasida dam-badam bo‘lib turgan urushlar qorong‘ulashtirar edi. Bundan boshqa hangomalar ham ozmuncha emas edi. Bolalar turgan joylarida ijirg‘anib shivirlashar va bunday yaramas xulq to‘lqinlari vaqti kelganda Meri bilan Sid kabi tebranmas qoyalarga ham kelib urilar edi. Biroq direktorning tovushi pasaya boshlashi bilan hamma gap-so‘zlar tindi va nutqning xotimasi esa so‘zsiz tashakkur bilan qarshi olindi.
Gap-so‘z va shivir-shivirlarning qo‘zg‘alishiga ko‘pmi-ozmi, sabab bo‘lgan narsa – kishilarning kelib qolishi bo‘ldi; bedarmon bir mo‘ysafid chol bilan advokat Techer, ko‘rkam o‘rta yoshli bir olifta kishi va mahobatli bir xotin kirib keldi. Bu xotin albatta haligi oliftaning xotini bo‘lsa kerak. Xotin bir qiz bolani yetaklab kelgan edi. Tom, o‘z ayblarini sezgani va nomusiga chidamagani uchun, bir joyda tinch o‘tirolmas edi. U Emmi Lorensga tik qarolmas, uning latif va sabrli ko‘z qarashlariga chidab turolmas edi. Biroq u, eshikdan kirib kelgan qizni ko‘rishi bilanoq butun qalbi sevinchlarga to‘lib ketdi. U darhol kuchining boricha «nayrangbozlik» qila boshladi: O‘g‘il bolalarni tepasidan mushtlar, sochlaridan tortar, aftini burushtirib masxara qilar, xullas, qizni o‘ziga maftun qilib, unga ma’qul bo‘lish yo‘lida hamma hunarlarni ko‘rsata boshlardi. Uning shunday shodliklariga bir narsa xalaqit berib turar, u ham bo‘lsa bog‘da shu malikaning derazasi ostida xo‘rlanishini eslash edi, biroq bu voqea to‘g‘risidagi xotira xuddi ko‘chma qum ustiga chizilgan narsadek tuyular edi. Tomning hozirgi damda sezayotgan rohatlari bunday xo‘rlik va ko‘ngilsizliklarni butunlay yuvib ketardi.
Mehmonlarni to‘rga o‘tqizdilar, mister Uolters o‘z nutqini tamomlashi bilanoq ularni maktab ahliga tanishtirdi.
O‘rta yoshlardagi erkak kishi juda bir muhim shaxs – xuddi okrug sudyasining o‘zi bo‘lib chiqdi. Bunday yuqori mansabli kishini bolalar hali sira ko‘rmagan edilar, ular bu kishiga hayron bo‘lar va o‘z-o‘zlariga savol berib: boshqa kishilar qanday materialdan ishlangan bo‘lsa, bu kishi ham o‘shanday materialdan ishlaganmikin? – deb so‘rar va yoinki uning bir bo‘kirishini orzu qilar va yoxud, aksincha, uning bo‘kirib yuborishidan qo‘rqar edilar. U Peterburgdan yigirma mil uzoqlikda bo‘lgan Istambul shaharidan kelgan, demak, xo‘p yaxshi sayohat qilib dunyoni ko‘rgan kishi; u kishilarning aytishicha, tunuka tomi bo‘lgan okrug sudi binosini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan. Shunday fikrlar natijasida kelib chiqqan maftunlik, tantanali sukunat va bir qator baqrayib qarab turgan ko‘zlar bilan ifoda etilar edi. Bu kishi o‘z shaharlarida advokat bo‘lib turgan Techerning akasi buyuk sudya Techer edi. Jeff Techer butun maktabni hayratda qoldirish uchun o‘ziga amaki bo‘lgan buyuk odam bilan kibrlanish maqsadida, oldinga qadam tashlab chiqdi. Agar shu vaqtda u o‘z o‘rtoqlarining shivir-shivir qilayotganlarini eshitsa, ularning bunday shivirlashlari Jeff uchun yoqimli bir muzikadek tuyular edi.
– Uni qara, Jim, u o‘shayoqqa ketayapti-ya! Uni ko‘rsang-chi! Ana u qo‘lini berib so‘rashayotir… Qanday gap-a!
– Qo‘lini berdi-ya! Jin ursin seni! Hozir sen ham o‘sha Jeff bo‘lishni istardingmi?
Mister Uolters behuda shoshqoloqlik bilan o‘zini korchalon qilib ko‘rsatish uchun o‘zicha «chiranar», har bir kuchi yetgan kishiga uning maslahat, buyruq va farmoyishlari yog‘ilib turar edi.
Quchoq-quchoq kitoblarni ko‘tarib, u yoqdan bu yoqqa yugurib, o‘zining pala-partish shovqin-suronlari bilan g‘ayrat qilgandek kutubxonachi ham chiranib yurar edi.
Yosh-yosh muallimalar esa hozirgina o‘zlari chimchilab, quloqlarini cho‘zib yurgan bolalarga muloyim so‘zlar aytib, engashib qarar, bular ham «chiranar», o‘zlarining chiroyli barmoqlarini silkitib, itoatsizlik qilgan bolalarni qo‘rqitishar, itoatli bolalarni esa erkalatib boshlarini silar edilar.
Yosh muallimlar ham chiranishib, o‘zlarining kichkina-kichkina tanbehlari bilan maqtovga sazovor intizom joriy qilib, o‘z hukmronliklarini ko‘rsatar edilar. Umuman muallim va muallimalardan ko‘pchiligi asosan kafedra oldidagi kitoblar ustida urinib yurar edilar.
Qiz bolalar ham turli maqomlarda «botirlik» ko‘rsatar, o‘g‘il bolalar esa bu yo‘lda shunchalik qunt qilar edilarki, butun havo jangovar tovushlar va chaynalgan qog‘oz soqqalari bilan to‘lib ketar edi.
Bulardan ham balandroqda esa – oliy martabali sudyaga xos tabassumi bilan maktabni jonlantirib yumshoq o‘rindiqda o‘tirgan, ya’ni o‘z mahoratining shu’lalarida isinayotgan ulug‘ odam qiyofasi ko‘zga baralla tashlanib turar, chunki u ham o‘z maqomicha chiranar edi.
Mister Uoltersning shodlik va mamnuniyatining xotimalanishi uchun birgina narsa yetishmas edi: u o‘zining oliyjanob mehmonlariga tirishqoqlik mo‘jizasini ko‘rsatib, so‘zquvar bo‘lganlarga Tavrotni topshirmoqchi edi. Biroq maktab bolalaridan ba’zi birovlari uncha-muncha sariq bilet to‘plagan bo‘lsalar ham, bu oz, – u eng yaxshi o‘quvchilarni so‘roq qilib o‘tkazgan edi.
Ana shu paytda, ya’ni u butun umidini uzgan bir vaqtda, Tom Soyer oldinga chiqib, bir dasta biletni: to‘qqizta sariq, to‘qqizta qizil va o‘nta ko‘k biletni taqdim etdi hamda mukofot uchun o‘ziga Tavrotning berilishini talab qildi.
Tomning bu harakati go‘yo havo ochiq kunda momaqaldiroq guldirashini eslatar edi. Mister Uolters esa Soyerdan allaqachon qo‘l siltagan va yaqin o‘rtadagi o‘n yil ichida undan bir ish chiqmasligiga ishongan edi. Biroq, haqiqatga qarshi chiqib bo‘lmaydi: mana xazinaning muhri bosilgan cheklari turipti, ularga pul to‘lash kerak. Tomni sudyaning o‘zi va boshqa saylangan odamlar o‘tirgan baland taxta ustiga olib chiqdilar hamda bunday katta yangilikni boshliqlarning o‘zlari ma’lum qildilar. Bu ajoyib,
