vaqtda to‘plagan narsalari badaliga qizil va sarig‘ biletlarni sotib, bu soxta martabaga o‘zlari yordam berganliklarini fahmlagan bolalar hammadan ko‘proq kuyib-pishar edilar. Bu makkor va aldoqchi ularni osongina ahmoq qilib ketgani uchun o‘zlariga-o‘zlari jirkanch va nafrat bilan qarardilar.
Direktor o‘ziga xos tantana bilan Tavrotni Tomga topshirdi, biroq, uning nutqi unchalik qizg‘in chiqmadi: allaqanday notayin bir hissiyot u bechoraga bunda qandaydir bir sir bor va unga balki tegmaslik yaxshiroqdir, deb xabar bergandek bo‘lardi. Bu bolaning miyasiga Tavrot suralaridan aqalli o‘n ikkitasi ham sig‘magani holda, u o‘zining miyasida ikki ming bog‘ Tavrot hikmatlarini to‘plaganligi to‘g‘risida faraz qilish ham to‘g‘ridan to‘g‘ri bema’ni bir narsa bo‘lar edi. Emmi Lorens baxt va kibr bilan yashnamoqda edi. U Tomning nazarini o‘ziga qaratish va o‘z shodligini unga bildirish uchun butun choralarni ko‘rsa hamki, Tom unga qaramas edi. Bu hol Emmi Lorensga qiziq tuyuldi va biroz hayron bo‘ldi, so‘ngra ko‘nglida shubha tug‘ildi, shubha tug‘ildi-yu, yana tarqadi. Yana yangidan shubha tug‘ildi: u tikilib qaray boshladi, juda sinchiklab qarab ko‘p narsalarni sezdi va ko‘ngli sovudi. U ho‘ngrab yig‘lar, butun dunyoni va ayniqsa Tomni juda yomon ko‘rar hamda Tomni yomon ko‘rib qolganiga qattiq ishonar edi.
Tomni sudyaning oldiga olib kirdilar, biroq baxtsiz bola zo‘rg‘a nafas olar, uning tili tanglayiga yopishib qolgan, qisman bu kishining dahshatli mahobati oldida qo‘rqishidan va, asosan, bu kishi o‘sha qizning otasi ekanligidan uning yuragi orqasiga tortib ketar edi. Agar shu yer qorong‘u bo‘lganida, Tom uning oldida tiz cho‘kib ta’zim qilishga tayyor edi. Sudya qo‘lini Tomning boshiga qo‘yib, uni yaxshi bola, deb atadi va otini so‘radi. U tutilib qoldi va og‘zini ochib, otini aytdi:
– Tom.
– Yo‘q, Tom emasdir, balki…
– Tomas.
– Ha, Tomas. Men sening biror narsa qo‘shishingni bilgan edim. Yaxshi, yaxshi! Har holda sening boshqa oting ham bo‘lsa kerak, sen menga aytasan, to‘g‘rimi?
Uolters so‘zga aralashdi:
– Tomas, sen bu boyvachchaga familiyangni ayt, kattalar bilan gapirishganingda «ser» so‘zini qo‘shishni unutma. Jamoat orasida o‘zingni tuta bilishing kerak.
– Tomas Soyer, ser.
– Balli! Qanday aqlli bolasan-a! Juda yaxshi, azamat bola bo‘lding, ko‘p yasha! Ikki ming sura – juda ko‘p narsa! Sen shuni o‘rganishni ustingga olganingga hech o‘kinmaysan, chunki bilim dunyodagi hamma narsadan afzalroq. Bilim odamning shuhratini oshiradi va muloyim qiladi. Tomas, sen ham vaqti kelib, shuhratli odam bo‘lasan va o‘sha vaqtda ketingga qayrilib: men bular uchun bolaligimda o‘qigan yakshanbalik maktabdan minnatdorman; bular uchun men, mehnatga o‘rgatgan qimmatli ustozlarimdan minnatdorman: bularning hammasi uchun men, chiroyli muqovalik Tavrotni taqdim qilgan, «hammavaqt yoningda saqla!» deb menga ta’kidlagan, meni qiziqtirgan va menga suyanchiq bo‘lgan direktordan minnatdorman; bularning hammasi uchun men, to‘g‘ri tarbiyalanganimdan minnatdorman, – dersan. Sen, Tomas, shu so‘zlarni aytarsan va bu ikki ming bayt uchun hech qanday pul ham olmassan! Endi sen menga va bu xonimga o‘rganganlaringdan biror narsa aytib bera olmaysanmi? Men bilamanki sen aytib berasan, chunki biz o‘qishni yaxshi ko‘rgan bolalar bilan faxrlanamiz, Sen o‘n ikkita sahobaning otlarini bilasan albatta, qani, ayt-chi, shulardan dastlabki ikkitasining oti nima?
Tom nimchasining tugmalangan yeridan ushlab, o‘zini oldinga tortdi va sudyaga ho‘mrayib qaradi; so‘ngra qizarib ketib, undan ko‘zini oldi. Mister Uoltersning ko‘ngli sovidi. Axir, bola eng oddiy so‘roqqa ham javob berishga qodir emas-ku, sudya nima qilib unga savol beradi? Har holda, u bunga aralashishni lozim topdi:
– Boyvachchaga javob ber, Tomas, qo‘rqma!
Tom goh o‘ng, goh chap oyog‘ini ko‘tarib qo‘yar edi.
– Menga-ku albatta javob berasan-a, – dedi xonim so‘zga aralashib. – Isoning dastlabki ikki shogirdining oti nima edi?…
– David va Goliaf!7
Sahnaning shu yeriga alam pardasini tushiramiz.
Beshinchi bob
CHAQAG‘ON QO‘NG‘IZ VA UNING O‘LJASI
Soat o‘n yarimga yaqinlashganida, kichkina cherkovning darz ketgan qo‘ng‘irog‘i birdan jarangladi va o‘sha zamon ertalabki ibodat uchun kishilar yig‘ilisha boshladilar. Yakshanba kungi maktab shogirdlari cherkovning burchaklariga joylashib oldilar; ular har qachon kattalarning nazorati ostida bo‘lishlari uchun o‘z ota-onalari o‘tirgan kursilarga borib o‘tirdilar. Ana, Polli xola ham keldi; Tom, Sid va Meri uchchalasi Polli xolaning oldida o‘tirdilar. Shuning bilan birga Tomni ochiq deraza yonidan nariroqqa, ya’ni derazadan ko‘rinib, uni qiziqtiruvchi yozgi manzaralardan uzoqroq yerga o‘tqazdilar. Cherkov sekin-sekin kishilar bilan to‘lib bormoqda. Bir zamonlarda yaxshi turmush kechirgan, endi qaribroq qolgan bechora pochta xizmatchisi ham keldi, o‘z xotini bilan birga shahar boshlig‘i ham kirib keldi, – boshqa foydasiz narsalar qatorida shu kichkina shaharchada shahar boshlig‘i bilan sudya ham bor edi; undan keyin Duglas degan beva xotin keldi. Bu xotin qirq yoshlar chamasida, juda yaxshi kiyingan, ancha chiroyli, xushmuomala, yaxshi, badavlat ayol edi; uning tepalik ustidagi uyi, oddiy uy emas – saroy, ya’ni shu shaharchadagi birdan bir saroy edi; shuning bilan birga bu saroy hamma vaqt mehmonlar bilan to‘lib-toshar, Sankt-Peterburg maqtana olishga loyiq, katta-katta ziyofatlar o‘tkazilib turar edi. Uzoq yerdan shu joyga yaqinda kelgan, aslida o‘zi aristokratlardan bo‘lgan sud amaldori Riverson va shu yerning atoqli go‘zal xonimi, bu xonimning ketidan batis ko‘ylaklar kiygan, lentalar taqqan birmuncha yosh-yosh qizlar, idoralarda xizmat qiluvchi yosh-yosh yigitlar, xullas, shahardagi yoshlarning hammasi keldilar; ular bezatilgan uyda yarim doira yasab, hamma qizlar o‘tib ketguncha qo‘llaridagi konfetlarni shimgan holda kulishib turar edilar. Nihoyat, hammadan keyin Villi Makferson degan odobli bola ham keldi; u o‘z onasini shunchalik qo‘riqlar ediki, unga go‘yo onasi shishadan ishlangan bo‘lib, sinib ketayotgandek ko‘rinar edi. U hamma vaqt – onasini shu tartibda cherkovga olib kelar va boshqa onalar buni juda ma’qul ko‘rar edilar. Bolalarning hammasi ham uni juda yomon ko‘rishar, ayniqsa onalari, uning odobliligini misolga keltirishib, har doim ta’na qilishlarini yoqtirmas edilar. Uning orqa cho‘ntagidan har qachon, go‘yo tasodifiy bo‘lgandek, ro‘molchaning uchi chiqib turar edi. Tomda esa ro‘molcha degan narsa mutlaqo bo‘lmas va ro‘molchasi bor bolani u olifta, deb hisoblar edi. Cherkov xalq bilan liq to‘lgandan keyin, kechikkanlarni ogohlantirish uchun yana qo‘ng‘iroq chaldilar; so‘ngra cherkovda ulug‘vor sukunat hukm sura boshladi, bu sukunatni xor aytuvchilarning qiqillash va pichirlashlarigina buzar edi. Cherkovdagi ibodat vaqtida xor aytuvchilar hamisha pichirlashadilar. Men bir cherkovda o‘zlarini yaxshi tutadigan xorchilarni ko‘rganman, ammo qayerdaligi yodimda yo‘q. Bunga ko‘p yil bo‘ldi, yodimda qolmagan, bu hodisa qayerdadir boshqa mamlakatda bo‘lgan edi.
Domla duo kitoblarini ochishni taklif qildi va o‘zining shu yerlik odamlarga ma’qul bo‘lib qolgan ingichka ohangi bilan duo o‘qiy boshladi. U dastlab tovushini o‘rtaroq olib, sekin-asta yuqori ko‘tara borar, so‘nggi so‘zini esa qattiqroq tovush bilan aytar edi-da, keyin xuddi mum tishlagandek, tovushini pasaytirardi.
Yaqin do‘stim kurash va jafo
Qo‘ynida bo‘lsa,
Nahotki, yastansam men
Gul to‘shaklarda!
Domla juda yaxshi kitobxonlardan hisoblanar edi. Cherkovda o‘tkaziladigan kechalarda uning so‘zga chiqishini hamisha talab qilar va u so‘zlagan vaqtda hamma xotinlar hayajonlanishib,
Haqiqatan esa, Tavrot rivoyatiga ko‘ra, David podshoh, Goliaf – pahlavon ekan. Isoning dastlabki shogirdlarini Tavrot Pyotr va Andrey deb ataydi.
