– dedim men yana yelkamni qisib. Xu narida charx yigirib o‘tirgan xolam suhbatimizga zimdan quloq solib o‘tirgan ekanmi, jimgina o‘rnidan turib, omborxonaga kirib ketdi-yu, xiyol o‘tmay Dehqonboy akamga atab qilingan bannani katta qiyiqqa tugib chiqdi. «O‘g‘illarim eson-omon qaytib kelsa, bir amallab to‘ylab olarman» deb tugunni bizning oldimizga tashladi.
Bozor kuni bannani ham sotib keldik. Pul yana mo‘ljalga yetmagan edi, Parpi buvam bu gal negadir tutoqib ketdi. «Sen kallavaram, dadangga o‘xshamay o‘lgur, ko‘zingni ochibroq sana, bir xillarini shunday o‘tkazib yuboryapsan» deb andek bo‘lmasa meni quvlab chiqarayozdi.
– Bir xurjun pul mo‘ljalga yetmadimi, a?
– Yetmayapti, – deb qo‘ydim yana urishib berishidan qo‘rqib.
– Xo‘sh, qancha yetmaydi?
– O‘n ming deyapman-ku.
– Endi nima qildik sotadigan hech narsa qolmadi-ku?
– Qarz ola qolaylik.
– Boqqoldanmi? – ko‘zlarini katta-katta ochib so‘radi Parpi buvam.
Boqqoldan boshqa odamda pul bo‘larmidi? Pulning kattasi o‘shanda-da! Odamlarning aytishiga qaraganda pulning sassig‘iga yotolmay kechalari yurib chiqarmish. Lekin Parpi buvam Meli boqqolni yoqtirmaydi, ko‘rgani ko‘zi, otgani o‘qi yo‘q. Aslida-ku, boqqolni hech kim yoqtirmaydi-ya, yoqtirishmaydi-yu bari bir ishini o‘sha bilan bitirishadi. Bobom ham pulni Meli boqqoldan so‘rashga qaror qildi. Uning hovlisi ichkari-tashqarili, ichkarisida bola-chaqalari turadi, tashqarida mehmonxona, mehmonxonaning yonida kichkinagina eshikchasi ko‘chaga ochiladigan boqqolxona bor. Bu yerda lampa moyi-yu zig‘ir moy, arpa bo‘g‘do-yu qandqurslar, e boringki, eshakning taqasidan tortib qalampirmunchoqqacha hamma narsa topiladi.
Biz kirganda Meli boqqol oldida katta daftar, yonboshida chut bir narsalarni hisoblab o‘tirgan ekan.
Boqqol amaki, o‘zi pakana-yu lekin yuzi katta, peshanasi keng, yakkam-dukkam soqolli, burni puchuq, iyagi kalta bir odam. Qorni ham xaddan tashqari katta bo‘lgani uchun o‘tirganda xuddi bir qop go‘shtdek bo‘lib qoladi. O‘ziyam juda g‘alati odam, sergapmi, kamgapmi bilib bo‘lmaydi. Bir qarasangiz, qiziq-qiziq gaplardan gapirib odamlarni kuldirib o‘tiradi, yana bir qarasangiz xuddi shu kechasi tili yo‘q bo‘lib qolganday, gung bo‘lib boshini egib oladi. Shunaqangi qasamxo‘rki, asti qo‘yaverasiz, agar gapning birida «mozori sharif ursin» deb turmasa, ko‘ngli joyiga tushmaydi…
Xayriyat, bugun kayfiyati joyidaga o‘xshaydi, bizni shunaqangi xursand bo‘lib kutib oldiki, ishonsangiz, o‘tqizgani joy topolmay tor uyda pildirab qoldi, ammo bobom qarz so‘ragani chiqqanini eshitib, nafasi ichiga tushib ketdi.
– Pul yo‘q! – dedi xuddi uh tortganday qilib.
– Xudodan ko‘rqsangchi! – deb yolvorishga tushdi bobom.
– Parpi amaki, siz otamni ko‘rgan odamsiz, sizdan jonimni ham ayamayman pulim bo‘lganda o‘sha siz olmoqchi bo‘lgan zambarakni, xudo ursin agar, o‘zim olib bergan bo‘lardim.
– Men senga ikki barobar qilib qaytaraman.
– Aytdim-ku o‘zimda pul yo‘q deb.
– Birovdan bo‘lsayam topib berasan!
– Lekin u odam ikki barobarga ko‘nmas deb qo‘rqaman.
– Xo‘sh, o‘sha odaming qanchaga ko‘narkan?
– Ikki yarim barobar so‘rasa kerak deb qo‘rqaman.
– O‘sha odamga aytgin, men rozi! – dedi bobom ish o‘ngidan kelayotganiga o‘zida yo‘q sevinib.
Meli boqqol yana ancha mahalgacha uni-buni bahona qilib, talashib-tortishib o‘tirdi, qasam ustiga qasam ichib, o‘zimda bo‘lganda sizga, otamni ko‘mgan mehribon bir amakimga yeb ketarga bergan bo‘lardim, dedi. Oxiri katta qornini arang ko‘tarib, ko‘k beda yeb bo‘kib qolgan sigirdek pishillab zo‘rga o‘rnidan turdi-da, qayoqqadir chiqib ketib, bir osh hamlam fursat yo‘q bo‘lib ketdi… nihoyat yana inqillab, kimnidir imonsiz deb qarg‘ab qaytib keldi-da, bobomning oldiga bir dasta pul tashladi:
– Padar la’natini arang ko‘ndirdim!
Bobomning topshirig‘iga binoan pulni sanab ko‘rdim, bir haftadan buyon kechasi-yu kunduzi pul sanayverib o‘ziyam usta bo‘lib ketgan ekanman, ko‘z yumib ochguncha hisobini chiqarib:
– Uch yuz kam, – dedim.
Gapimga Meli boqqol ishonmay, o‘zi pulni qayta boshdan sanab ko‘ra boshladi. Oxiri «Obbo nomard-ey, aldabdi-ya, deb o‘sha qarz bergan odamni boplab bir so‘kib qo‘ydi. Lekin kamini bari bir to‘ldirmadi, olmasangiz olmang, men o‘rtada turganim uchun zarar ko‘rishni istamayman deb pulni qaytarib chuntagiga solayotgan edi:
– Ha mayli, kam bo‘lsayam bera qol, – dedi bobom shosha-pisha.
Ertasiga ishlarimiz juda tez yurishib ketdi. Pulni xurjunga solib, kolxoz idorasiga olib borgan edik kolxozning ona-bola raisi rayonga olib borib o‘z qo‘lingiz bilan topshirib kelasiz, boshliqlar xursand bo‘ladi deb yonimizga hisobchi amakini ham qo‘shib berdi…
Harbiy komissariatda bizni hu birda dadamga, eshagingizni minib kelganingizda otliq askarga yozib qo‘yardim, deb hazillashgan rus komandiri kutib oldi. Gap nimadaligini bilib, ichkaridan yana bitta komandirni boshlab chiqdi. Ichkaridan chiqqan katta komandir o‘zi o‘ris bo‘lsa ham o‘zbekcha gapirishni yaxshi bilarkan, Parpi buvamni quchoqlab peshanasidan, soqollaridan o‘pib:
– Yo‘q, biz urushda yengilmaymiz, sizga o‘xshagan otaxonlar, mana bu yigitchaga o‘xshagan askar bolalarimiz omon ekan, yanchib tashlaymiz, – deb qo‘ydi.
Pul bilan kecha uyda yozib qo‘yganimiz xatni ham qo‘shib topshirdik. Xatda: «Ushbu pulga sotib olingan zambarakni Katta Tagob qishlog‘idan borib jang qilayotgan usta Parpi buvaning o‘g‘illari Anorboy, Bo‘rivoy, Dexqonboylar va, shuningdek usta buvaning ota avlodidan bo‘lgan Mirzapolvon, Ahmadpolvon o‘g‘illari birgalikda otishsin…» degan so‘zlar bor edi.
SULTON IZDAN CHIQIB BORYAPTI
Otam armiyaga ketgandan keyin opam bizga sal mehribonroq bo‘lib qoldi. Nima bo‘lsa ham maktabdan qolmanglar, otalaringning birdan-bir iltimosi shu edi, deb maktabga qatnash uchun Zulayhoga ham ruxsat berdi. Tong saharda Omon bilan Robinisani oyim traktor haydayotgan joyga eltib tashlayman, so‘ng Usmon, Zulayho, Sulton to‘rttovimiz maktabga jo‘naymiz. Usmon birinchi sinfni bitiray deb qoldi-yu, haligacha harf tanimaydi, bir chekkaga o‘tirib olib, rasm chizganichizgan.
Zulayho bo‘lsa juda tirishib, astoydil o‘qiy boshladi. Qolib ketgan darslarni ham yetkazib oldi. Maktabdan har kuni mukofotga yarimtadan non olib yeyapti, Sulton bo‘lsa… juda rasvo bo‘lib ketdi. Maktabga biron marta bo‘lsin jild ko‘tarib bormaydi, jildida hech narsa yo‘q, nimaiki bo‘lsa hammasini yo sotgan, yo nonga, mevachevagami almashtirib yuborgan. Ochig‘ini aytsam, maktabga u o‘ynagani, bundan ham ochiqroq qilib aytsam, maktabda ulashiladigan nondan qolmaslik uchun boradi, orqa partaga o‘tirib olib, uxlagani-uxlagan.
– Nega tuzukroq o‘qimaysan? – deyman ba’zan xafa bo‘lib.
– Tag‘in qanaqa o‘qiyman axir, – shovqin soladi Sulton, – har kuni boryapman-ku.
– Axir
