talashadi. Bir kuni kalitni unga qoldirib ukalarimni olgani dalaga ketuvdim, qaytgunimcha ishni rasvo qilib qo‘yibdi. Ozgina tuzlangan go‘sht bor edi, olib chiqib jarlik tomonga o‘tishibdi-da, ho‘l novdadan six tayyorlab o‘rtoqlari bilan kabob pishirib yeyishibdi. Bir-ikki marta uni opamga chaqib ham berdim, bari bir unga ham bo‘yin egmadi u.
– O‘zingiz-chi, o‘zingiz! – dedi ostona oldiga borib va mabodo opam hamla qilib qolgudek bo‘lsa qochib qolish uchun shaylanib, – o‘zingiz ham dalada mazza qilib yuribsiz-ku.
– Men traktor xaydayapman, – jig‘ibiyroni chiqib dedi opam.
– Xotin kishi uyda o‘tirib ro‘zg‘orga qarashi kerak bolalarini yuvib-tarashi kerak bildingizmi!
– Voy, tilingni xakka cho‘qigur, bu gapni senga kim o‘rgatdi?
– Ichimdan chiqaryapman, bildingizmi.
– Yo‘q, buni senga birov o‘rgatgan.
– Hecham-da, hammasini o‘zim bilaman. Xotin kishining qo‘liga traktorning rulidan ko‘ra sigirning emchagi yarashadi, bildingizmi! Undan ko‘ra bizni yetim xonaga berib qo‘ya qoling bo‘lmasa!.. Mana, etigimni ko‘ring, paytavasi chiqib yotibdi… Xotinlar, oying O‘sha patilloq traktorini silab-siypalaguncha kiyimlaringni yuvib bersa bo‘lmaydimi deyapti.
– To‘xta, to‘xta bolaginam, – deb yolvordi opam, – bu gaplarni senga kim aytdi o‘zi?
– Aytmayman! – Sulton eshikni sharaqlatib yopib chiqib ketdi. Ko‘chadan turib: «Siz, erkaksabzisiz!» deb baqirdi. Opam Sultondan bunaqangi gap chiqishini hech kutmagan ekanmi, xang-u mang bo‘lib qoldi. Bu hoynahoy qo‘shnilarimizdan chiqqan gap. Nega endi to‘ppa-to‘g‘ri opamning o‘ziga aytmay, Sulton orqali ayttirishar ekan, axir hozir urush pallasi, erkag-u xotin barobar ishlashi kerak-ku… opajonim tikka turgancha o‘ylanib qoldi. Nazarimda shu holida tikka turgancha uxlab qoladiganday, nega desangiz, esnab-esnab qo‘yyapti, ko‘zlari ham yumilib boryapti.
– Orifjon! – dedi bir mahal o‘ziga kelib.
– Labbay, opa!
– Beri kel, o‘g‘lim, – opamning issiqqina ko‘ksiga boshimni qo‘ydim. Peshanamdan o‘pib, dag‘al qo‘llari bilan yelkamni uzoq siladi, – sening esing borku, hammasiga tushunasan-ku?
– Tushunaman, opajon!
– Urush ham tugar, otang ham qaytib kelar, – chuqur xo‘rsindi opam, – men ham traktorni urushdan qaytgan yigitlarga topshirib uyda qolarman, to‘g‘rimi, o‘g‘lim?
– To‘g‘ri!
– O‘shanda men ham sizlarni yuvib-tarab, popukdekkina qilib qo‘yarman, to‘g‘rimi o‘g‘lim?
– Siz qo‘shnilarning gapiga parvo qilmang.
– O‘zimni esligim, – opam yana yuzlarimdan o‘pa boshladi. Opam istar-istamay dalaga jo‘nab ketdi. Keta turib ostona tagida o‘ziga g‘alati qarab turgan Sultonning ham peshanasidan o‘pdi. – Akangni ko‘p kuydirmagin, kelasi bozorga yangi etik olib beraman deb shivirladi qulog‘iga…
Xullas, Sulton mana shunaqangi cho‘rtkesar, hech ta’riflab bo‘lmaydigan darajada dangasa bo‘lib borayapti, aftiga qarab bo‘lmaydi. Yuziga xuddi tug‘ilganidan buyon suv tegmaganga o‘xshaydi. Bo‘ynining kiri xoh ishoning, xoh ishonmang xuddi eski maxsidek qat-qat bo‘lib ketgan. Sovunlab yuvgin desam:
– Ertaga tag‘in kir bo‘ladi! – deb qo‘l siltab qo‘ya qoladi. Bugun ertalab u meni yana kuydirdi. Saharda Robinisa bilan Omonni dalaga olib keta turib, men kelguncha sigirning tagini tozalab, choy qaynatib qo‘ygin, deb tayinlab ketuvdim. Men ketishim bilan yana o‘rniga yotib olibdi.
– Nega sigirga qaramading? – dedim achchig‘im chiqib.
– Otam uni sotinglar deb ketgan! – parvosiga ham keltirmay dedi Sulton.
– Axir sotguncha qarab turish kerak-ku?
– Sut bermaganidan keyin ahmoq bo‘pmanmi qarab, – shunday deb Sulton sekin o‘rnidan turayotgan edi, qo‘ltig‘idan yarimta qotirma tushib ketdi. Ana xalos, ishning bu yog‘i yana rasvo bo‘lganga o‘xshaydi, yugurib borib, qozonning qopqog‘ini ko‘tardim, – to‘rtta qotirma bor edi, nonushtaga asrab qo‘yuvdim – yo‘q, bittasi ham yo‘q.
– Qotirmani kim yedi? – dedim qaltirab.
– Men yedim, – dedi Sulton kerishib.
– Nega yeding?
– Qornim och bo‘lgandan keyin yeyman-da.
– Oqshom To‘xta xolam bergan shavlani ham bitta o‘zing tushirding-ku?
– Ilitma shavla ekan… Og‘zim suv ochib ketdi, – shunday deb Sulton betini ham yuvmasdan maktabga jo‘nab ketdi.
Usmon, Zulayho uchovimiz nonushtasiz qoldik. Bir kapdan mayiz olib, biz ham maktabga otlandik. Ochig‘ini aytsam, shu kunlarda o‘qishning ham mazasi ketgan. O‘qish bo‘lib o‘qishmas, bekorchilik bo‘lib bekorchilikmas. Ilgarilari o‘n uch-o‘n to‘rtta sinf xonasi liq to‘la bo‘lardi, hozir bo‘lsa ba’zan bitta, ba’zan ikkita sinf xonasi arang to‘ladi. Ilgarilari besh-olti soatlab o‘qiyverib naq miyalarimiz suyulib ketar-di, endi bo‘lsa nari borsa ikki soatgina o‘qiymiz, xolos. Qolgan vaqtda nuqul o‘ynaganimiz-o‘ynagan. Muallimlarning hammasi armiyaga ketib qolishgan. Roziq tog‘amdan boshqa erkak o‘qituvchi yo‘q. Rahima opa sinfga kirib bo‘r bilan doskani qoq ikkiga bo‘ladi-da, yarmiga boshlang‘ich sinf bolalari uchun ona tilidan mashq yozib beradi, yarmiga yuqori sinfdagi-lar uchun arifmetika dan masala yozib qo‘yadi, shu bilan tamomvassalom. Sinfda to‘polon, shovqin-suron avjiga chiqadi, musht ketdi boshlanib ketadi, muallima bo‘lsa parvosiga ham keltirmaydi. Bir chekkada eridan kelgan xatni o‘qib, yoki shilq-shilq yig‘lab eriga xat yozib o‘tiraveradi. Muallima Ro‘zixon opa bo‘lsa, qo‘ng‘iroqdan narigi qo‘ng‘iroqqacha bo‘lgan vaqtni sinfdagi to‘polonni bostirish, bolalarga tanbeh berish bilan o‘tkazadi. Endi sinf tinchiganda tanaffus bo‘lib qoladi-yu, dars o‘tmasdan chiqib ketaveradi. Biz o‘quvchilar bundan aslo xafa bo‘lmaymiz, nega desangiz, ko‘pchiligimiz maktabga dars tinglashga emas, balki nonushtaga yarimtadan zog‘ora, tushlikka ikkitadan pishirilgan kartoshka olgani kelamiz.
Roziq tog‘am «Voyenniy dela»dan dars beradi. Faqat o‘shaning darsigina sal qiziqarli o‘tadi. Nega desangiz, Roziq tog‘am ko‘pincha darsda afandi aytib beradi, ba’zida bolalarning o‘ziga ham ayttiraveradi.
Shunday qilib desangiz, Sultonni na maktab, na oyim, na men yo‘lga sololyapmiz, boshimizga bitgan balo bo‘ldi u, tinchgina o‘yinini o‘ynab, berganimni yeb yursa ham mayli edi-ya! Eng yomoni qo‘li qalb bo‘lib qolyapti uning. Kuni kecha kelida tuyib, suyuq osh qilamiz deb bir tovoq makkani oftobga yoyib ketgan edim, xomligicha yeb qo‘yibdi… Endi nima qildim-a? Nima qilsam ukamni yo‘lga solib olar ekanmiz?
TEPALIK UCHUN BO‘LGAN MUSHTLASHUV
Katta tanaffusdan so‘ng qizlarga javob berib yuborildi. Nega desangiz, ular harbiy ishga butunlay yaroqsiz deb topilgan. Bir marta «hujum» darsida qatnashib birbirlarining betini timdalab, sochlarini yulib olishgan, hatto uylariga qaytib borgandan keyin ham tinchishmay, bir-birlarini rosa yumdalashibdi. O‘shandan buyon ular harbiy darsga butunlay kiritilmaydigan bo‘lishgan.
Birinchi
