eder. İskelet ölüm tanrısı Mictlantecutli, gece yarısı saatinin efendisidir. Baykuş onun kuşudur, eşi Mictlanciuatl’dır ve penceresiz ve ışıksız meskenlerinin yeri “bütün dünyayı alacak kadar büyük”tür. Gecenin ve sabahın ilk saatlerinde (Günün Efendileri de vardır) ateş tanrısı Xiuhtecutli’ye başkanlık eder çünkü evrenin ocağı, tıpkı evin ocağı gibi dünyanın merkezidir.
Ancak dokuz katlı evren anlayışı rakipsiz değildir. İkinci bir kavram (Sahagun’a göre Toltek kaynağına ilişkin) on iki ya da yeryüzünü bir kabul ederek on üç gökten söz eder. Sahagun, Toltekler’in yılın günlerini, geceleri ve saatlerini sayan ve göklerin hareketlerini yıldızların hareketleriyle hesaplayan ilk insanlar olduğunu söyler. Ometecutli ve Omeciuatl’ın on iki gök ve yer üzerinde hüküm sürdüğünü ve aşağıdaki tüm yaşamın yaratıcıları olduklarını kabul ediyorlardı. Bunun, on iki muadil yeraltı dünyasına dair bir inançla ilişkilendirildiğine inanmamız için bir sebep var; zira Seler, Kodeks Vaticanus B’nin yirmi beş ilahi çiftinin, gündüz saatlerinin on iki çiftini, gecenin on iki saatini ve bir ara saat yöneticisini temsil ettiğini çok haklı bir şekilde ileri sürer. Bununla birlikte Seler’in baskın bulduğu düzenleme, on üç Gündüz Efendisi ve dokuz Gece Efendisi’nin düzenlemesidir (iki sistemin birbirine karışmasını ima eder). Ve bu şemayı (Seler’in yorumladığı şekliyle Aubin Tonalamatl ve Kodeks Borbonicus’u takip eden gündüz-saat efendileri) kadran tarzında aşağıdaki gibi yeniden yapılandırır:
Ama tanrılar yalnızca semavi ve yeraltı dünyalarının, günün ve gecenin saatleri değildir, onlar aynı zamanda yerin ve göğün dört anayönünün ve karmaşık Meksika takviminde yer alan sayısız bölüm ve zaman periyodunun yöneticileri ve koruyucularıdır. Kozmosun etkileri, yalnızca 365 günlük mevsimsel veya güneş yılı ile değil, aynı zamanda Tonalamatl (13 x 20 veya 260 günlük bir takvim dönemi), Venüs’ün evrelerinin 584 günlük periyodu ve son olarak bu dönemlerin birbiriyle ölçülerek oluşturulan döngülerle de değişiklik gösterecek şekilde tasarlanmıştır. Burada açıkça görülüyor ki, yalnızca geniş bir panteondan yararlanabilen değil, aynı zamanda astrolojiden aşağı kalır yanı olmayan kehanet olasılıklarına sahip bir planla karşı karşıyayız.
Bu kapsamda, Meksikalı rahipler tarafından kullanılmış ve Aztek elyazmalarının genel imhasından korunan çeşitli kodlar ya da pinturalar, bayram günlerini ve girişim için uğurlu ya da uğursuz günleri hesaplamak için takvim çizelgelerinden başka bir şey değildir. Bunlardan birinde (Ferjérváry-Mayer Kodeksi) ilk sayfa, X veya St. Andrew haçı ile birleştirilmiş çapraz bir pattée’nin genel biçimindeki bir şekle ayrılmıştır. Bu şekil, Seler tarafından açıklandığı üzere, Aztek düşüncesinin şekilsel bir gösterimini sunar. Dünyanın beş bölgesini ve tanrılarını, Tonalamatl’ın iyi ve kötü günlerini, dokuz Gecenin Efendisi’ni ve belki de destek olarak göğün dört yönüne yükselen dört ağacı (tau haçına benzer bir şekilde) temsil eder. Orta Yer’de (pou sto) mızrak ve mızrak atıcı ile silahlanmış Ateş Tanrısı Xiuhtecutli’nin (Dünyanın göbeğinde oturan Tanrıların Babası) kırmızı heykeli bulunur. Tanrısallığın bedeninden dört ana noktaya kan akar ve bu noktalara uygun sembollerle sona erer. Doğu, güneş ışınlarını simgeleyen sarı bir el; Kuzey, tahta bacak (yeraltı dünyasının efendisi Mictlantecutli sıfatıyla Tezcatlipoca’nın sembolü); Güneş’in öldüğü batı, bir iskeletin omurları ve kaburgaları; Güney, başlığında kuş tüyüyle havanın efendisi olarak Tezcatlipoca’dır. Aziz Andrew haçının kolları, üzerlerinde yıllara ad verilen dört gün (çünkü sırasıyla yılın ilk gününe denk düşerler) işaretinin tasvir edildiği kalkanları taşıyan kuşlarla (küesal, Amerika Papağanı, kartal, papağan) son bulur. Her yıl, buna uygun olarak sembolize edilmiş dünyevi bir yön ile ilişkilendirilir; haçın her bir kolunda, gün işaretinin altında, bolluk veya kıtlığı ifade eden bir işaret vardır. Ancak tasarımın merkezdeki ana kısmı, semavi anayönlerin sembolleriyle doludur. Her bölümde, üzerinde gövdesinin her iki tarafında koruyucu tanrılar bulunan bir kuş yükselen, T şeklinde bir ağaç vardır. Yukarıda, kırmızı çerçeveli ağaç bir küesal kuşunun tepesindeyken bir tapınağın üzerine kurulmuş bir güneş görüntüsünden yükselir; her iki taraftaki tanrılar (solda) Taş-Bıçak Tanrısı Itztli ve (sağda) Tonatiuh yani Güneş’tir. Bütün resim, doğu göklerine yükselen ağacı sembolize eder. Bunun karşısındaki batının simgesi olan mavi renkli yamukta bir diken ağacı yer alır. Bu ağaç, tutulma ejderhasının vücudundan çıkar (zira gökler, bu bölgede karanlığa iner) ve üstüne, Aztek inancına göre susuzluktan ölen ve yağışlı mevsimle yeniden canlanan bir sinek kuşu tüner. Refakatçı tanrılar, akarsu tanrıçası Chalchiuhtlicue ve toprak tanrıçası Tlazolteotl’dır (kir ve günah tanrısı). Sağda, sarı çerçeveli, üzerinde kefaret amblemleri bulunan bir tabaktan dikenli bir ağaç yükselirken üstünde bir kartal vardır; görevliler yağmur tanrısı Tlaloc ve Dağların Kalbi, Jaguar’ın Sesi (hepsi kuzey göklerinin bir simgesidir) Tepeyollotl’dur. Bunun karşısında, dünyanın çenelerinden yükselen ve bir tarafında mısır tanrısı Cinteotl, diğer tarafında ölümün tanrısı Mictlantecutli’nin, tepesinde papağan olan bir ağacın bulunduğu yeşil bir yamuk vardır. Merkezden ve dört çiftten oluşan dokuz tanrı, los Señores de la Noche (Gecenin Efendileri) grubunu oluşturur; tüm figür, dünya güçlerinin uzay ve zamandaki yönelimini sembolize eder (yıllar ve Tonalamatllar, dünya âlemleri ve gök âlemleri).
Bu ve benzeri resimlerde çapraz formların yinelenmesi dikkat çekicidir: Yunan haçı, tau haçı ve St. Andrew haçı. Kodeks Vaticanus B, dört anayöndeki ağaçların bir dizi sembolünü içerir. Bu, biçimsel olarak Roma haçına yakındır ve Palenque’ın çapraz şekilli tabletlerini akla getirir. Kodeks Borgia’nın benzer dizisinde, her ağaç bir yeryüzü tanrısının ya da yeraltı tanrısının yatık gövdesinden çıkar, her birinin tepesinde bir gök kuşu vardır ve yine hepsi haç biçimindedir. Dizide ayrıca bir Orta Yer ağacı vardır. Bu ağaç, bir kurukafa ile maskelenmiş ve bir timsahın dikenleri (Yeryüzünün meydana getirildiği balık) üzerinde yatan Toprak Tanrıçası’nın vücudundan yükselir. Üzerine, yeşil ve akıcı kuyruk tüyleri, meyve verici suyun ve doğurganlığın sembolü olan küesal kuşu konmuştur (“şimdiden küesal tüylerine dönüştü, şimdiden her yer yeşillendi, şimdiden yağmur zamanı geldi!”). Ağacın gövdesinin çevresinde denizi çevreleyen dünya çemberleri vardır ve her iki yanında, yine tanrıçanın gövdesinden çıkan iki büyük mısır başağı bulunur. Bu görüntüdeki hizmetli veya koruyucu tanrılar, rüzgârların tanrısı Quetzalcoatl (“yeşil Tüy-Yılan”) ve müzik ve dansın tanrısı Macuilxochitl’dir (“Beş Çiçek”). Aynı Kodeks’teki diğer bir dizi figür, dört yönün tanrılarını, karyalit benzeri göklerin destekçileri olarak temsil eder: Doğunun Quetzalcoatl’ı, Aztek savaş tanrısı güneyli Huitzilopochtli, Akşamyıldızı olarak batılı Tlauizcalpantecutli, ölüm tanrısı kuzeyli Mictlantecuhtli. Ancak bütün bunlar, Aztek panteonundaki tanrıların çok çeşitli kozmik ve takvimsel düzenlemelerinin birçok örneğinden sadece birkaçıdır.
IV. Yüce Tanrılar
Kozmik ve astral tarafta Aztek panteonunun egemen güçleri, Yeryüzünün Ağzı Açık Çeneleri, kuşatıcı bir Büyük Yılan olan Deniz ve Yeraltı Dünyası’nın Kurukafa Tanrısı’dır. Yukarıda ise Güneş, hayat bahşedici ışınlarının kuşağını giyer. Ay, bir tavşan tarafından işaretlenmiş olarak temsil edilir (çünkü Meksika efsanesine göre Ay, Güneş kadar parlak bir şekilde parlarken Güneş, Ay’ın yüzüne bir tavşan fırlatarak
