жаулап алуға көшті. Алдын ала дайындалған жоспарға сәйкес 1873 ж. көктемде К.П. Кауфман генералдың басшылығындағы орыс әскері Хиуаға үш жақтан шабуыл жасады: Кавказ, Орынбор және Түркістан округтерінен. Барлық үш отряд бір уақытта Хиуа жеріне басып кіріп, белсенді әрекеттерге көшті. 1873 жылдың мамыр айында Хиуаның астанасын басып алды, ал тамызда Хиуа ханы Сейіт-Мұхаммед-Рахым мен генерал К.П. Кауфман келісімге келді. Бұл келісім бойынша Хиуа ханы өзін Ресейдің вассалы деп мойындады. Кейіннен Хиуа хандығының территориясы Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына қосылды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің иеліктерін жоспарлы түрде кеңейтуінің басты себептерінің арасында Ресейдің «табиғи шекараларын» иелену, талас-тартыстарды тыныштандыру және шекаралық шептер мен сауда жолдарындағы тыныштықты бұзатын тонаушылық жорықтарды тоқтату, артта қалған азиялық халықтарды өркениетке көшіруге ұмтылу, оларды әлемдік өркениетке қосу аталады. Түркістан жорықтарына қатысушы тарихшылардың бірі генерал-майор Л.Ф. Костенко дипломатияны сақтай отырып, былай деп жазады: «Ресейдің Орта Азиядағы іс-әрекетінде арсыз ойлар мен өзіндік пайдакүнемдік есептері басшылыққа алынған, бірақ тек қана аймақты бағындыру арманымен және оның өндіргіш күштерін дамытып, Ресейдің еуропалық бөлігіне Түркістанның өнімдерін жіберудің қысқа жолын ашуды көздеді»69. Түркістан жорықтары Ресейдің ұлы миссиясын аяқтағандай болды, алдымен, көшпенділердің Еуропаға экспансиясын тоқтатып, кейіннен отарлаумен – шығыс жерлерін толықтай бағындырумен аяқталды. Осы идеялар арқылы Азия мемлекеттерін жаулап алудың барысы айқындалды. Қарсыласты бейнелеу үшін «қарақшы тобы», «жиын», «банды», «жауыз шабуыл», «қорқақ соқтығыс» сияқты сөздерді пайдаланғандығын жорыққа қатысушылар – М.Г. Черняевтің, К.П. Кауфманның, В.А. Перовскийдің және т.б. мемуарларынан кездестіреміз. Жергілікті хандар мен ақсүйектердің қоластындағы жергілікті халықтың кедейшілікте өмір сүргендігі айқындалды. Орыс әскерлерінің келуімен, жақсы өмір басталғандығын көрсетті-мыс. Дегенмен жағдай тез өзгерді, бұл көршілес жерлерге саяси-территориялық экспансияның жалғасы ғана болды. Бұдан басқа, бірақ шынайы себеп – Ресейдің үкіметтік және әскери қызметкерлерін толғандырған идея Британ империясына қарсы тұру болды. Осылайша, Ресейдің саясаты қорғанушы, Британияның агрессиясынан қорғануға бағытталғандығымен сипатталады. Қарсы тұрушы теоретиктердің бастыларының бірі, әскери администратор, тарихшы М.А. Терентьев үш томдық «Орта Азияны жаулау тарихы» туралы және аймақтағы Ресей мен Англияның саясаты туралы бірнеше мақала да жазды70. ХІХ ғ. Үндістан мен Орта Азияны бақылауға байланысты Ресей мен Британ империяларының арасындағы тартыс тарихта «Үлкен ойын» деп аталды. Оның тағы да белсенді қатысушыларының бірі Қытай болды, ал басқа мемлекеттер бұл шайқастағы ауыспалы ойыншылардың қызметін атқарды.
Бақылау сұрақтары:
1. ХІХ – ХХ ғ. басындағы орыс зерттеушілері
Костенко Л.Ф. Средняя Азия и водворение в ней русской гражданственности. – СПб., 1890. – 358 с.
Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. – СПб., 1901. – Т. 1. – 251 с.
