корт чаккандай, үзенең кәнәфидән сикереп торуын да шәйләмичә калды.
– Ничек инде, ничек?
– Тарихы бик озын. – Хәсән янә башын чайкап куйды. – Аксак Тимердән өч төмән чирү алгач, Туктамыш күк Урда өстенә тәүге тапкыр җитмеш алтынчы санәдә[38] килеп җиткән иде. Сауран каласы тышында без аны пыран-заран китереп тар-мар иттек, Туктамыш үзе көч-хәл белән качып котыла алды. Аксак әмир ягындагы нәүкәрләр умарта оясында бал кортлары сыман. Аксак моңа янә өч төмән җайдак биргән. Тагын шул ук Сауран кирмәне янында каршы алдык Туктамышны. Бу юлы Күк Урда чирүен Ырыс ханның икенче угылы Токтакый җитәкләде. Туктамышның үз нәүкәрләрен кирмән диварларына ташлавын гына көтеп җиткердек тә поскындагы төмәннәр белән, арттан томырылып, Аксак Тимер җибәргән икенче чирүне дә тоташ кырып салдык. Туктамыш Ак-су аша йөзеп кенә үлемнән ычкынды ул чакта да.
– Бәрәч, бәрәч, Туктамыш хан, шулай итеп, алты төмән яугирне кырдырып бетерттеме? – дип, Карабәк кабат күзен акайтырга мәҗбүр булды.
– Алай гына да түгел, – дип кул селтәде Хәсән, аннары элеккечә үк җитди кыяфәт белән дәвам итте: – Бу юлы да, гаскәр югалтып кайткач, Аксак инде үзе әллә туксан, әллә йөз меңлек гаскәр белән мәркәзебез Сыгнакка төбәп юлга чыга. Ырыс хан аны ярты юлда тугыз төмән белән каршы алды. Иллә мәгәр орышка керергә өлгерә алмадылар. Әллә кайдан гына давыл килеп чыкты. Карлы яңгыр атна буе койды. Шуның артыннан ук кисәк салкын бәрде, җир өстен тоташ боз катламы сарды. Хакмы-юкмы, төгәл әйтә алмыйм, мәгәр Аксакның шул яланда бер атна эчендә унбиш мең баш аты әрәм булган, диделәр. Ырыс хан, Туктамышны кайтарып бирүен таләп итеп, Аксак янына илче дә юллап карады, мәгәр теге барыбер тыңламады. Ахырда инде, яуны башлый да алмыйча, кире чигенделәр.
– Ниндидер «Тайгак орыш», «Пычрак орыш» дигән яулар турында хәбәр Кырымга да килеп җиткән иде, бактың исә, гел булмаган икән, – дип, Карабәк сүз кыстырды.
– Җитмеш сигезенче санәгә аяк баскач, Аксак әмир янә ияргә күтәрелгән. Нәкъ шул көннәрдә һич тә көтмәгәндә Ырыс ханыбыз «китте дә барды», туган. Нишләп, ни сәбәптән – һичкем белә алмады. Тәхетне Токтакыйдан да кечерәк Тимер Мәлик эләктергәч кенә күңелгә корт төште. «Шушы сәрхуш кулы уйнамадымы икән? Бу озак еллар буе хан булып утырса, безнең эшләр харап». Менә шундый уйлар белән пошаманга калдык. Ә бу, ике дә уйламый, төш җиткәнче түшәктә гырылдый, аннары кич буена, төн буена эчә. Хәтта Аксак әмир дә сәрхуш Тимер Мәликкә каршы яу кылып йөрүдән хурланган, дүрт төмән гаскәрен Туктамыш кулына ташлап киткән. Ни галәмәт, исерек хан кул астында яуга ташланып, бу бәрелештә дә җиңүгә ирештек әле без. Туктамыш нибары иллеләп нәүкәре белән генә яуны ташлап кача алды. Тимер Мәлик Туктамышның башы өчен бер мең елкы вәгъдә иткән иде. Җайдакларыбыз аны илле чакрым куды. Ләкин Аксак әмир Туктамышка гарәп чаптары бүләк иткән булган, безнекеләр андый аргамакны тота алмый кайтты.
– Могҗиза, әкәмәт бу, – дип, учы белән тезләренә суга-суга гаҗәпләнде Карабәк. – Туктамышка нинди
1376 ел.
