Wydaje się, że użytecznym narzędziem deskryptywnym tego procesu jest kategoria przesunięcia (fix), zaproponowana przez Beverly Silver36. Przesunięcie ma podwójne znaczenie w języku angielskim. Po pierwsze, oznacza zmianę formy kapitału. Jednym z przykładów tego procesu jest przeniesienie lokalizacji fabryk do krajów, gdzie siła robocza jest tańsza. Zapewnia to większe zyski właścicielom korporacji. Po drugie, przesunięcie oznacza „naprawę” – rozwiązanie jakiegoś problemu. W przypadku ujęcia Silver ten pozytywny aspekt przesunięcia dotyczy kapitalistów, którzy dzięki niemu osiągają zysk ze swoich inwestycji. Silver nie zaznacza wyraźnie, że przesunięcie odnosi się do uniwersalnej zasady związanej z obrotem towarowym. Kapitał, aby być efektywny, cały czas musi znajdować się w ruchu, bez względu na zmianę swojej formy. Z punktu widzenia właściciela kapitału, każdy towar musi zostać sprzedany (przesunięty) innemu podmiotowi gospodarczemu. Jeżeli zalega zbyt długo w magazynie, to jego wartość użytkowa spada, co może w rezultacie uniemożliwiać jego sprzedaż.
W ten sam sposób można opisać proces przekazywania produktów żywnościowych w gospodarce. Wszystko zaczyna się od momentu hodowli i uprawy. Podczas zbiorów duża część warzyw i owoców pozostaje na polach. Związane jest to z maszynową formą pozyskiwania płodów roślinnych, której ceną za szybkość i efektywność jest brak pełnych zbiorów. Następnie rolnicy, w zależności od typu towaru, przesuwają żywność do przetwórców, hurtowników lub detalistów. Na tym etapie odrzucane są produkty żywnościowe niespełniające standardów biopolitycznych, odnoszących się do zarządzania zdrowiem określonej populacji37. Produkty uszkodzone w wyniku zbiorów (np. pocięte przez pług ziemniaki), posiadające niestandardowe kształty (np. zbyt krzywe, małe lub duże owoce i warzywa) i niespełniające standardów sanitarno-higienicznych (np. mięso z obszarów, gdzie wykryto niebezpieczne choroby wśród zwierząt hodowlanych) nie mogą zostać przekazane do następnego ogniwa obrotu towarowego. W tym momencie często pojawiają się alternatywne sposoby sprzedaży (np. wymiana sąsiedzka) i wykorzystania żywności (np. użycie jej jako karmy dla zwierząt), które zazwyczaj jednak nie pozwalają na pełne spożytkowanie niesprzedanej w formalnym obiegu nadwyżki żywności.
Na etapie przetwórstwa żywność jest marnowana poprzez obróbkę maszynową. Taki sposób produkcji pozwala produkować szybko oraz w dużych ilościach. Kosztem tego jest jednak duża ilość niezużywanych resztek powstałych w wyniku przetwarzania (np. skrawki zewnętrznych części warzyw, nieatrakcyjne resztki mięsa itp.). Wyrzuca się również żywność niespełniającą określonych standardów produkcji (np. brak odpowiedniego wywarzenia składników lub uszkodzone opakowania). Na tym etapie również pojawiają się próby nieformalnego radzenia sobie z problemem marnotrawstwa. Mają one postać porozumień między pracownikami najemnymi a właścicielami zakładów pracy, które umożliwiają tym pierwszym wykorzystywanie tego, co nie może zostać sprzedane. Gdy takich umów nie ma, zdarza się, że dochodzi do kradzieży.
W standardowym scenariuszu formalnego obiegu towarowego żywność, zanim trafia na talerz konsumenta, zostaje przesunięta do hurtowników, a następnie do detalistów. Produkty mogą pochodzić bezpośrednio od rolników lub też pośrednio od przetwórców. W celu wydobycia wartości pieniężnej z żywności handlowcy są zmuszeni przesunąć ją do konsumentów. Główną przyczyną marnotrawstwa na tym etapie jest data ważności. Produkty, które zbliżają się do niej, stają się coraz trudniej zbywalne. Przekroczenie daty ważności jest z kolei równoznaczne z koniecznością wyrzucenia danego produktu. Innymi powodami marnotrawstwa na tym etapie jest estetyczna nieatrakcyjność produktów (np. uszkodzone produkty lub ich opakowania). Warto również wspomnieć o problemach logistycznych związanych z ograniczoną przestrzenią magazynowania oraz zastojami w sprzedaży powodującymi konieczność zwalniania miejsca dla nowych dostaw. Najbardziej znanym sposobem walki z marnotrawstwem na tym poziomie obrotu towarowego jest freeganizm38. Sporadycznie stosuje się oddawanie żywności pracownikom danych miejsc sprzedaży.
W powyższym fragmencie starałem się wykazać, że marnotrawstwo żywności jest związane z logiką funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej, ponieważ jest uwarunkowane niemożliwością przesunięcia towaru – jego sprzedaży – lub też przesunięciem, które powoduje zniszczenie części towaru (np. uszkodzenia w wyniku transportu). Na każdym obszarze marnotrawienia pojawiają się społeczne praktyki radzenia sobie z tym problemem. Prowadzą one do wykorzystania części żywności, która potencjalnie zdematerializowałaby się. Niemniej jednak zazwyczaj większa część wartości użytkowej nieprzesuniętej żywności jest niewykorzystana i stanowi zmarnotrawione bogactwo społeczno-ekonomiczne.
Kluczową kategorią opisu kulturowego uwarunkowania marnotrawstwa żywności jest pojęcie habitusu Pierre’a Bourdieu39. Habitus jest historycznie odziedziczoną i społecznie konstruowaną dyspozycją do działania. Jest on swoistym nieświadomym tłem naszych praktyk i tym samym determinuje tendencje jednostek do określonego zachowania, oceniania, rozumienia otaczającej rzeczywistości. Ta swoista rama poznawcza jednostek określa, co jest do pomyślenia, a co nie jest. Habitus obiektywizuje się w ciałach jednostek oraz w instytucjach i zależy od materialnych warunków życia oraz klasy społecznej jednostek.
Opierając się na powyższych rozstrzygnięciach teoretycznych, habitusami marnotrawczymi nazwiemy pewien wspólny w danej zbiorowości sposób niepełnego zużywania żywności oraz klasyfikacji zachowań innych ludzi jako marnotrawstwa. Możemy zastanowić się, co stanowi najważniejszy składnik takich habitusów. Przecież to, co jest określane w ramach jednej społeczności mianem marnotrawstwa żywności, w innej nim nie jest. Oczywistym przykładem takiej rozbieżności jest zjawisko potlaczu40. Z punktu widzenia przedstawiciela cywilizacji zachodnioeuropejskiej ciągłe niszczenie dużej ilości żywności podczas spotkań zbiorowych może zostać uznane za nieracjonalne marnotrawstwo. Natomiast z perspektywy przedstawicieli wspólnot organizujących potlacz ich działania będą jak najbardziej oczywiste, ponieważ dzięki nim dokonuje się reprodukcja struktur prestiżu i władzy.
Taki relatywizm określenia jakiegoś działania mianem marnotrawstwa nie jest związany tylko z różnicami kulturowymi. Interesy materialne klas i indywiduów wpływają na społeczne definicje marnotrawstwa. Dla osoby biednej ostentacyjne marnotrawstwo żywności może być nie do pomyślenia, natomiast dla osoby, która go dokonuje, może być nic nieznaczącym aktem. W takiej sytuacji należy zakładać, że normatywne przekonania związane z marnotrawstwem częściej będą aktualizowane jako swoista recenzja zachowania kogoś. Rzadziej będziemy mieli do czynienia z nakierowaną względem własnego zachowania samokrytyką, ponieważ prowadzi ona do zaburzenia własnego pozytywnego wizerunku i statusu społecznego.
Inną problematyczną kwestią podczas opisu zachowania marnotrawczego jest społeczne uznanie, czym jest żywność jako taka. Coś, co w jednej kulturze nie jest uznawane za nadające się do jedzenia, w innej może być podstawą diety. Przykładowo robaki, których choćby w Polsce nie da się określić jako żywność, są spożywane przez mniej więcej 80% ludności świata.
W kontekście marnotrawstwa takie różnice poznawcze są kluczowe, ponieważ coś, co nie jest określane jako żywność, nie może zostać zmarnowane. Sama granica dotycząca uznania, czym jest żywność i czym jest marnotrawstwo, przesuwa się w zależności od dobrobytu żywnościowego oraz od tolerancji danej kultury na różnorodny pokarm. Zatem aby dany akt został określony mianem marnotrawstwa, muszą być spełnione dwa warunki. Po pierwsze, określony obiekt musi być rozpoznany jako pokarm. Nie wszystko,
B. Silver,
Zob. M. Foucault,
Niezależny ruch społeczny, który powstał w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych, a z czasem zyskał sobie popularność w innych częściach świata, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Freeganizm propaguje antykonsumpcyjny styl życia, sprzeciwiając się zwłaszcza marnotrawieniu żywności.
P. Bourdieu,
Zob. M. Harris,
