olejów roślinnych, ograniczanie spożycia słodyczy i słodzonych napojów gazowanych oraz pojadania między posiłkami.
Porcje pożywienia powinny być adekwatne do wieku dziecka i możliwości ich zjedzenia. Coraz większą rolę w kształtowaniu nawyków żywieniowych zaczyna odgrywać grupa rówieśnicza oraz wzorce przekazywane w środowisku przedszkolnym lub szkolnym. Uważa się, że okres przedszkolny jest krytyczny dla prewencji nadwagi i otyłości ze względu na rozwijanie/utrwalanie przyzwyczajeń żywieniowych. Okres ten charakteryzuje się większą podatnością na zmiany niż wiek młodzieńczy oraz dorosłość, dlatego wydaje się dobrym czasem na modyfikację wyuczonych nieprawidłowych zachowań oraz naukę zdrowych nawyków żywieniowych poprzez zmianę środowiska.
Program Unii Europejskiej ToyBox z udziałem Polski (http://www.toybox-study.eu) miał na celu wypracowanie skutecznych metod interwencji i zapobiegania otyłości we wczesnym dzieciństwie. Jego podstawowe założenia opierają się na promocji zdrowego stylu życia oraz aktywności fizycznej poprzez zabawę i kontakt z rówieśnikami. Wyróżniono cztery główne płaszczyzny oddziaływania behawioralnego na dzieci w wieku przedszkolnym biorące udział w projekcie ToyBox – picie, siedzący tryb życia, jedzenie i przekąski oraz aktywność fizyczną. W każdej z tych dziedzin przyjęto za cel wprowadzenie zmian w dotychczasowych zachowaniach poprzez zabawę (bajki, wycieczki, eksperymenty). Uzyskano widoczny korzystny efekt głównie w zakresie wypijanych słodkich soków w kartonikach. Jednocześnie porównanie różnych populacji pokazało szczególne problemy polskich dzieci – małe spożycie wody i duże spożycie napojów słodzonych. Mimo powszechnego przekonania o szkodliwości wypijanych napojów słodzonych, do niedawna nie dysponowaliśmy twardymi dowodami na ich związek z otyłością u dzieci. W 2012 r. opublikowano badanie z randomizacją przeprowadzone w grupie dzieci w wieku od 4 lat 10 miesięcy do 11 lat 11 miesięcy. Dzieci przydzielono losowo do grupy otrzymującej 250 ml napojów dosładzanych słodzikiem (bez cukru) lub grupy otrzymującej podobną ilość napoju słodzonego cukrem (104 kcal). Badanie trwało 18 miesięcy – po tym czasie w grupie dzieci otrzymującej napoje słodzone cukrem stwierdzono większy wzrost BMI i masy ciała. Wydaje się, że obecnie możemy uznać napoje słodzone za jeden z głównych czynników ryzyka rozwoju otyłości u dzieci. Dlatego walka o ograniczenie ich spożycia jest ważnym zadaniem stojącym przed edukatorami.
2.2.2. Zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze
Według obowiązujących aktualnie norm żywienia (tab. 2.3) przyjęto, że zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym jest zależne od wieku, płci oraz aktywności fizycznej. Zwiększa się proporcjonalnie do ich rozwoju fizycznego charakteryzującego się skokiem wzrostowym wczesnym (szkolnym) i skokiem wzrostowym pokwitaniowym. Jednakże w przeliczeniu na 1 kg masy ciała zapotrzebowanie na energię stopniowo się obniża w odniesieniu do wcześniejszych okresów rozwojowych. Uważa się, że w ogólnej puli energetycznej diety białko powinno dostarczać 12–15% energii, tłuszcz – 20–35%, a węglowodany – 50–70%. Zapotrzebowanie na białko, większość witamin i składników mineralnych utrzymuje się na stosunkowo stałym poziomie.
Zapotrzebowanie na energię należy odnosić do należnej masy ciała dziecka. Przyjęto, że średnie zapotrzebowanie energetyczne na poziomie RDA (recommended dietary allowances – zalecane dzienne spożycie) dzieci w wieku 3–6 lat wynosi 1400 kcal, dzieci w wieku 7–9 lat – 1800 kcal, natomiast u dziewcząt w wieku 10–12 lat – 2100 kcal, a u chłopców – 2350 kcal. Zapotrzebowanie energetyczne u dziewcząt w wieku 13–15 lat i 16–18 lat wynosi odpowiednio 2450 i 2500 kcal, a u chłopców w tych samych przedziałach wiekowych – 3000 i 3400 kcal. Systematycznym monitoringiem żywieniowym dotyczącym wydatku energetycznego powinny być objęte zwłaszcza dzieci i młodzież uczące się w szkołach sportowych i baletowych.
Ilość białka w diecie nie powinna być niższa niż 1 g/kg m.c. dziecka i wyższa niż 15% energii z białka w całodziennej zalecanej puli energetycznej. Dzieci i młodzież powinny spożywać te produkty, które są źródłem pełnowartościowego białka pokrywającego zapotrzebowanie na wszystkie aminokwasy egzogenne, których organizm nie potrafi sam wytworzyć.
Tłuszcz powinien dostarczać 30% całkowitej energii, tak aby zabezpieczyć wydatek energetyczny dziecka i jego prawidłowe wzrastanie. Bardzo ważna jest podaż tłuszczu odpowiedniej jakości, zwłaszcza tłuszczów będących źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Szczególną uwagę zatem należy zwracać na odpowiednie spożycie ryb i olejów roślinnych. Nienasycone kwasy tłuszczowe odgrywają ważną rolę w przemianach biochemicznych i fizjologicznych organizmu oraz są niezbędnym składnikiem potrzebnym do budowy tkanek. Konieczne jest ograniczanie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów „trans” kwasów tłuszczowych (tłuszcze zwierzęce, wyroby cukiernicze), z uwagi na ich m.in. miażdżycogenne działanie.
W diecie dzieci powinny przeważać węglowodany złożone, pochodzące z produktów zbożowych i warzyw. Zaleca się w diecie podawanie produktów takich jak pełnoziarniste pieczywo, kasze, makaron i produkty z mąki z pełnego przemiału.
Należy ograniczyć cukry dodane, czyli stosowane w produkcji żywności i w przygotowywaniu potraw do 10% energii i poniżej.
Tabela 2.3. Normy na energię i składniki odżywcze dla niemowląt, dzieci i młodzieży
1 Norma na poziomie zapotrzebowania energetycznego grupy (EER)/aktywność fizyczna umiarkowana.
2 Białko krajowej racji pokarmowej.
3 Zalecane spożycie (RDA) nie mniej niż 130 g, natomiast zalecany poziom węglowodanów w diecie dzieci powyżej 1. r.ż. wyrażony jako procent energii (%E) 45–65%.
4 Witamina D wyrażona jako cholekalcyferol.
5 Witamina E wyrażona jako równoważnik α-tokoferolu.
6 Witamina K wyrażona jako filochinon.
7 Normy na niacynę, czyli witaminę P wyrażone w mg równoważnika niacyny.
8 Normy na foliany wyrażone w µg równoważnika folianów.
* Przed wystąpieniem miesiączki (po wystąpieniu miesiączki).
AI (adequate intake) – wystarczające spożycie; EAR (estimated average requirement) – średnie zapotrzebowanie grupy; PAL (physical activity level) – poziom aktywności fizycznej; RDA (recommended dietary allowances) – zalecane spożycie.
Źródło: M. Jarosz (red.), Normy żywienia dla Polski. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017, s. 330–374.
Odpowiednio zbilansowana właściwie dieta powinna zapewnić podaż wszystkich składników odżywczych na właściwym poziomie oraz ograniczyć spożycie składników potencjalnie szkodliwych
