niedożywionych przed ciążą cierpią z powodu zaburzeń rozwoju biologicznego i psychomotorycznego oraz zdecydowanie częściej rozwijają się u tych osób choroby metaboliczne w wieku dorosłym (miażdżyca, otyłość, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2).
Z kolei występowanie u kobiety nadwagi lub otyłości w okresie przed zajściem w ciążę jak również nadmierny przyrost masy ciała w czasie jej trwania – w odniesieniu do wskaźnika masy ciała (body mass index, BMI) sprzed ciąży – stanowią czynniki ryzyka zakończenia ciąży zabiegiem cesarskiego cięcia oraz porodu przedwczesnego. Ponadto podwyższone BMI ciężarnej zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej (gestational diabetes mellitus, GDM) i w jej następstwie makrosomii u dziecka, nadciśnienia indukowanego ciążą oraz choroby zakrzepowo-zatorowej.
Zarówno zbyt niska, jak i zbyt wysoka urodzeniowa masa ciała dziecka zwiększa ryzyko zachorowania na wiele chorób w wieku późniejszym. W przypadku niskiej masy ciała urodzeniowej są to:
● cukrzyca;
● nadciśnienie tętnicze;
● choroby sercowo-naczyniowe,
natomiast u dzieci z makrosomią (> 4000 g) –
● nadwaga i otyłość;
● insulinooporność;
● zespół metaboliczny;
● wady układowe dotyczące układu sercowo-naczyniowego, nerwowego, kostnego, moczowego czy pokarmowego.
Rekomendowaną wartość przyrostu masy ciała w ciąży szacuje się na podstawie wskaźnika BMI matki przed ciążą (tab. 4.1).
Tabela 4.1. Rekomendowana wartość przyrostu masy ciała w ciąży szacowana na podstawie wskaźnika BMI matki przed ciążą
Przyrost masy ciała powinien być stopniowy i dostosowany zarówno do masy ciała ciężarnej sprzed ciąży, jak i do wieku ciąży. U kobiet z niedowagą w okresie przedkoncepcyjnym zalecany przyrost masy ciała w I trymestrze powinien wynosić 2,3 kg, natomiast w II i III trymestrze – 0,5 kg/tydzień. Ciężarne z prawidłową masą ciała w I trymestrze ciąży średnio zwiększają swoją masę ciała o 1,6 kg, a w II i III trymestrze o 0,45 kg/tydzień. Z kolei u kobiet ciężarnych z nadwagą i otyłością zalecane tempo przyrostu masy ciała kształtuje się na poziomie 1,0 kg w I trymestrze oraz 0,3 kg/tydzień w II i III trymestrze ciąży. Na całkowity przyrost masy ciała kobiety w ciąży składa się masa:
● płodu (optymalnie 3,1–3,6 kg);
● wód płodowych (0,8–1,0 kg);
● łożyska (0,65–1,0 kg);
● krwi (1,25 kg);
● płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych (1,7 kg);
● tkanki tłuszczowej (3 kg)
oraz
● powiększanie się masy mięśniowej macicy (1,0 kg);
● zmiana masy gruczołów mlecznych (0,4–0,5 kg).
W przypadku ciąży bliźniaczej średni przyrost masy ciała wynosi 16–20 kg (1,8–2,7 kg w I trymestrze i 0,65 kg/tydzień w II i III trymestrze ciąży), a ciąży trojaczej: 22–23 kg (ciągły przyrost masy ciała o 0,65 kg/tydzień w całej ciąży).
Wyniki badań przeprowadzonych w Polsce i krajach zachodnich wskazują, że przyrost masy ciała większości ciężarnych przekracza zalecaną normę. Z kolei niedostateczny przyrost masy ciała stwierdza się u 14,2–26,5% ciężarnych Polek i częściej dotyczy to kobiet zbyt szczupłych w okresie przedkoncepcyjnym.
4.3. Zmiany metaboliczne zachodzące w organizmie kobiety pod wpływem ciąży
Obok zmiany masy ciała, w organizmie kobiety ciężarnej zachodzi wiele zmian metabolicznych. Mają one na celu przede wszystkim stworzenie rezerw energetycznych na czas ciąży i laktacji, dostarczenie odpowiednich ilości tlenu i składników odżywczych koniecznych do prawidłowego wzrostu i rozwoju płodu oraz transport produktów przemiany materii. Aby sprostać temu zadaniu, organizm kobiety ciężarnej adaptuje się poprzez zatrzymanie wody w organizmie, wzrost objętości krwi krążącej i objętości wyrzutowej serca, wzrost częstości pracy serca, wzmożenie przepływu krwi przez nerki i filtracji kłębkowej oraz zmiany w funkcjonowaniu układu oddechowego, pokarmowego i hormonalnego (tab. 4.2).
Tabela 4.2. Zmiany adaptacyjne w okresie ciąży
APTT – activated partial thromboplastin time; PT – prothrombin time; TT – thrombin time.
4.4. Unikanie zatruć pokarmowych w czasie ciąży
Ważnym zagadnieniem dotyczącym odżywiania w czasie ciąży jest zwrócenie uwagi przyszłej matki na dbałość o unikanie zatruć pokarmowych. Mogą one bowiem grozić poronieniem, porodem przedwczesnym, urodzeniem martwego dziecka i zaburzeniami rozwojowymi płodu.
Zasady bezpiecznego przygotowywania i przechowywania żywności chroniące przez zatruciem pokarmowym ujęto w tabeli 4.3.
Tabela 4.3. Zasady bezpiecznego przygotowywania i przechowywania żywności chroniące przez zatruciem pokarmowym w ciąży
Jednym z najniebezpieczniejszych zatruć w czasie ciąży jest zatrucie Gram dodatnią bakterią Listeria monocytogenes – obarczona jest aż 80% śmiertelnością noworodków. Badania pokazują, że ryzyko zakażenia w czasie ciąży listeriozą jest większe niż w populacji nieciężarnych, a wśród wszystkich przypadków choroby aż ⅓ stanowią kobiety w ciąży. Mimo że bakteria ta ginie w trakcie obróbki kulinarnej w wysokich temperaturach i podczas pasteryzacji, może przenosić się drogą powietrzną i zanieczyszczać produkty już uprzednio poddane obróbce. Wśród pokarmów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie tymi mikroorganizmami znajdują się produkty z niepasteryzowanego mleka (np. ser brie, ser camembert, sery importowane o niepewnym składzie, sery meksykańskie: questo blanco, questo fresco, panela) oraz produkty gotowe długo przechowywane w lodówce (gotowe sałatki garmażeryjne, przetwory mleczne, produkty z mięsa i wędlin). W celu minimalizacji ryzyka zakażenia listeriozą oprócz podanych powyżej środków bezpieczeństwa należy zwrócić uwagę na kontrolę dat przydatności do spożycia i zalecanego okresu przechowywania produktów spożywczych.
Niepasteryzowane mleko (szczególnie kozie), niedokładnie umyte i oczyszczone warzywa i owoce czy niedogotowane mięso mogą być źródłem zakażenia Toxoplasma gondii. Jest ona szczególnie niebezpieczna dla płodu z uwagi na możliwość przechodzenia pasożyta przez łożysko i powodowanie długofalowych powikłań. Nosicielem licznych pasożytów, bakterii i wirusów mogą być
