Kraków 2008); kognitywna analiza: J.A. Holstein i J.F. Gubrium, The Self We Live By…, op. cit.; J. Bruner, Actual Minds, Possible Worlds, Harvard University Press, Cambridge 1986; idem, The Narrative Model of Self-Construction, [w:] The Self Across Psychology. Self-Recognition, Self-Awarness, and the Self Concept, eds. J.G. Snodgrass, R.L. Thompson, New York Academy of Sciences, New York 1997; N.K. Denzin, Symbolic Interactionism and Cultural Studies. The Politics of Interpretation, Blackwell, Cambridge 1992. Por. też cytowane prace Giddensa i Sennetta. W Polsce wyczerpujące sprawozdanie z tej tendencji przedstawiła Katarzyna Rosner – por. np. Narracja, tożsamość i czas, Universitas, Kraków 2006 oraz Narracja jako struktura rozumienia, „Teksty Drugie” 1999, nr 3. Por. także Wokół tożsamości. Teorie, wymiary, ekspresje, red. I. Borowik, K. Leszczyńska, Nomos, Kraków 2007; A. Łebkowska, Granice narracji, [w:] Narracja i tożsamość. Antropologiczne problemy literatury, red. W. Bolecki, R. Nycz, IBL PAN, Warszawa 2004 oraz eadem, Narracja, [w:] Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M.P. Markowski, R. Nycz, Universitas, Kraków 2006.
71
R. Sennett, The Corrosion of Character. The Personal Consequences of Work in the New Capitalism, Norton, New York 1998 (pol. Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tłum. J. Dzierzgowski, Ł. Mikołajewski, Muza, Warszawa 2006, s. 169).
72
Por. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość…, op. cit., s. 29.
73
Z. Bauman, Ponowoczesne wzory osobowe..., „Studia Socjologiczne” 1993, nr 2, s. 31.
74
J. Baudrillard, Świat wideo i podmiot fraktalny, [w:] Po kinie…? Audiowizualność w epoce przekaźników elektronicznych, red. i tłum. A. Gwóźdź, Universitas, Kraków 1994, s. 247.
75
K.J. Gergen, The Saturated Self. Dilemmas of Identity in Contemporary Life, Basic Books, New York 1991 (pol. Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, tłum. M. Marody, PWN, Warszawa 2009).
76
Por. R. Nycz, Język modernizmu…, op. cit., s. 89. Nycz cytuje tu artykuł Candace Lang (Autobiography in the Aftermatch of Romanticism, „Diacritics” 1982, no. 4), zawierający rozpoznanie właściwości „romantycznej jaźni”. W skrócie: romantyczne siebie było zunifikowane, unikatowe, niewypowiadalne; było też autentyczne jako jakość poprzedzająca kulturę. Z tego powodu wszelki kontakt z innym, z kulturą, komunikacją językową był dla tego wariantu siebie zagrożeniem. Jako pochodna uniwersalnej natury ludzkiej siebie było w stanie porozumieć się z innymi jaźniami pre-kognitywnie i poza-językowo („komunia dusz”); w języku najpełniej wyrażało się w poezji. Akt czynienia z siebie przedmiotu analizy, klasyczny ruch w socjologii Jamesa, był w horyzoncie romantyków praktyką zwaną dédoublement, która stała się podstawą romantycznej ironii (C. Lang, Autobiography…, op. cit., s. 4).
77
K.J. Gergen, Nasycone ja…, op. cit., s. 80.
78
Ibidem, s. 106.
79
Jednakże w rozumieniu Gergena nie jest ono „jednostką chorobową” – jest stanem normalnym, codziennym, wywoływanym przez dobrowolne zaangażowanie jednostki w wydarzenia otaczającej ją rzeczywistości (por. J.A. Holstein, J.F. Gubrium, The Self We Live By…, op. cit., s. 60).
80
G. Deleuze, F. Guattari, L’Anti-Œdipe. Capitalisme et schizophrénie, Les Éditions de Minut, Paris 1972.
81
Ch. Taylor, A Secular Age, Harvard University Press, Cambridge 2007, s. 38.
82
J.M. Glass, ShatteredSelves. Multiple Personality in a Postmodern World, Cornell University Press, Ithaca–London 1993.
83
J.M. Glass, ShatteredSelves…, op. cit., s. 27.
84
Na temat rozróżnienia Ego – self zob.: A. Bielik-Robson, Inna nowoczesność. Pytania o współczesną formułę duchowości, Universitas, Kraków 2000, s. 46–49.
85
A. Elliott, Koncepcje „ja”…, op. cit., s. 178.
86
Ibidem, s. 184.
87
Ibidem, s. 185.
88
Ch. Taylor, Sources of the Self…, op. cit., s. 34–36 [tłum. – R.S.]. Termin self oddaję jako jaźń lub w formie afiksu siebie-. Nie korzystam w tym miejscu z istniejącego polskiego tłumaczenia z powodu rozbieżności terminologicznych.
89
M. Kowalska, Wstęp, [w:] P. Ricœur, Soi même comme un autre, Seuil, Paris 1990 (pol. O sobie samym jako innym, tłum. B. Chełstowski, PWN, Warszawa 2005, s. xi).
90
T. Gadacz, Uśpione źródła, rozmowa redakcyjna na temat Źródeł podmiotowości Charlesa Taylora (T. Gadacz, R. Kasperowicz, J. Szacki, T. Węcławski, Ł. Tischner), „Znak” 2002, nr 5, s. 114–115.
91
Przytaczam dwa różne tłumaczenia jednego fragmentu z Sources of the Self, by zilustrować stopień terminologicznego rozchwiania, który wytworzył się w przestrzeni polskiej wersji pracy, skutecznie utrudniając uchwycenie spójności wyjściowego projektu filozoficznego i gubiąc ostatecznie centralną kategorię tej analizy. Katarzyna Rosner (Narracja jako struktura rozumienia…, op. cit.) w recenzji pracy Taylora tłumaczy fragment ze s. 35–36 następująco: „Język istnieje i funkcjonuje tylko wewnątrz pewnej społeczności. To zaś wskazuje na inny podstawowy rys jaźni. Jaźń nie może być opisana bez odniesienia do tych, którzy ją otaczają, […] do partnerów rozmowy, którzy byli istotni dla procesu osiągania przeze mnie samookreślenia. […] Jaźń może egzystować tylko wewnątrz tego, co nazywam siecią interlokucji” (ibidem, s. 15). Tłumaczenie Adama Lipszyca z polskiego wydania pod redakcją Tadeusza Gadacza brzmi tak: „Język istnieje i jest podtrzymywany jedynie w obrębie pewnej wspólnoty języka. To zaś odsyła do kolejnej ważnej cechy podmiotowości. Podmiotem można być tylko pośród innych podmiotów. Podmiotu nie sposób opisać bez odwołania do innych podmiotów, które go otaczają […], które odegrały kluczową rolę w procesie mego samookreślenia. […] Podmiotowość istnieje jedynie w obrębie czegoś, co nazywam ‘sieciami rozmowy’” (Ch. Taylor, Źródła podmiotowości…, op. cit., s. 68). Fragment oryginalny brzmi: „A language only exists and is maintained within a language community. And this indicates another crucial feature of the self. One is a self only among other selves. A self can never be described without reference to those who surround it. […] I am a self only in relation to certain interlocutors: in one way in relation to those conversation partners who were essential to my achieving self-definition; in another in relation to those who are now crucial to my continuing grasp of languages of self-understanding – and, of course, these classes may overlap. A self exists only within what I call ‘webs of interlocution’” (Ch. Taylor, Sources
Kraków 2008); kognitywna analiza: J.A. Holstein i J.F. Gubrium, 