H. Blumer, Implikacje socjologiczne…, op. cit.; D. Niklas w przypisie tłumaczy swoją decyzję tym, że „kategoria osobowości jest nieomal całkowicie obca wywodzącemu się od Meada interakcjonizmowi symbolicznemu, którego Blumer jest czołowym przedstawicielem” (ibidem, s. 70).
95
A. Przymusiała, M. Młoczkowska, Bibliografia filozofii polskiej 1896–1918. Zeszyt drugi, PWN, Warszawa 2002, s. 283–287.
96
W. James, TheVarieties of Religious Experience. A Study in Human Nature, 1902 (pol. Doświadczenie religijne, tłum. J. Hempel, Gebethner i Wolff, Warszawa 1919).
97
W. James, Doświadczenie religijne…, op. cit., s. 157. Zapis wedle oryginału publikacji z 1919 roku.
98
W. James, Pragmatism, a New Name for Some Old Ways of Thinking. Popular Lectures on Philosophy, Longmans, New York 1906 (pol. Pragmatyzm, tłum. W.M. Kozłowski, E. Wende i S-ka, Warszawa 1911, s. 69). W nowym przekładzie (Pragmatyzm: nowa nazwa kilku starych metod myślenia. Popularne wykłady z filozofii, tłum. M. Filipczuk, Zielona Sowa, Kraków 2004) tłumacz używa terminu „jaźń”.
99
J. Słowacki, Filozofia, [w:] idem, Pisma prozą, t. X, red. W. Florian, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1949, s. 418: „Sokrates przed Chrystusem mógłby wielkim być powiedziawszy, że jego Jaźń jest nieśmiertelną – i twórczą, ale po Chrystusie Trentowski już nie powinien rozprawiać o tym, czym jest Jaźń jego, ale czym byćpowinna” (pierwodruk: „Pamiętnik Literacki” 1907, s. 246–249). Jak ustalił podający ów fragment do druku J.G. Pawlikowski, tekst powstał w okresie po Genesis z Ducha, a więc pochodzi z okresu 1844–1849. B. Prus, Doktór filozofii na prowincji [1875], [w:] idem, Drobiazgi, Spółdzielnia Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1945, s. 198: „Natury poziome, grubiańskie i egoistyczne nie mogły pojąć tego stosunku jaźni pokrewnych, że nie powiem siostrzanych, i szeroko rozprawiały o drzwiach […]”. S. Żeromski, Uroda Życia. Powieść, „Czytelnik”, Warszawa 1948 [1912], s. 181: „Uczuł jej ramię oparte o swoje ramię, rozkoszny nacisk, który był już częścią jego zmysłowej jaźni”.
100
Począwszy od Słownika języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (E. Lubowski i Spółka, Warszawa 1900), przez Nowy słownik języka polskiego, red. T. Lehr-Spławiński (Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1938–1939), po współczesne słowniki i encyklopedie.
101
A. Walicki, Wstęp, [w:] B. Trentowski, Chowannaczyli System pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1970, s. xxviii.
102
B. Trentowski, Myślini czyli całokształt logiki narodowej, N. Kamieński, Poznań 1844, s. 85.
103
Filozof planował spolszczyć terminy niemieckiej filozofii analitycznej, umieszczając w swych pracach potok nowo tworzonych terminów. Dla zilustrowania tej pasji lingwistycznej przytaczam przykłady pochodzące tylko z dwóch sąsiadujących stron Myślini (t. II, s. 42–43): przeciwpust, przeciwstaw, przeciwzwrot, przeciwróżność, przeciwróżniec, pochodniki, przechodniki, wychodniki, głównik, przybiorek, bezmian, błazgoń, czadz, dźwigoń, głębik, gotowiec, kawalec. Jakkolwiek nieprzejrzyste i przybierające absurdalne rozmiary, neologizowanie Trentowskiego miało za cel rozbudowanie polskiego słownika pojęć filozoficznych oraz przyswojenie terminów łacińskich i niemieckich. I tak „bezmian” to „Un-bestimmte”, coś niewypowiedzianego, niemającego nazwy/miana, a „kawalec” to „fragmentum”.
104
Przykładowo w 1912 roku Bronisław Malinowski używał go dość swobodnie, pisząc w Dzienniku np. „Dygresja à propos Tołstoja o przeżywaniu się w cudzej jaźni […]. Brak widzenia cudzych jaźni jest dla mnie symptomem wewnętrznej nieciekawości” (Dziennikw ścisłym znaczeniu tego wyrazu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. 203).
105
Nowy słownik języka polskiego…, op. cit., s. 1298.
106
B. Trentowski, Myślini…, op. cit., s. 88.
107
Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I, PWN, Warszawa 2000, s. 580. Nie znalazłam takiej informacji w Myślini, Andrzej Bańkowski natomiast nie podaje źródła tej hipotezy.
108
B. Trentowski, Myślini…, op. cit., s. 80–81.
109
Ibidem, s. 82–83.
110
L. Koczanowicz (Jednostka – działanie – społeczeństwo…, op. cit., s. 46) zwraca uwagę na – jak to określa – „kłopotliwy charakter tej kategorii”. James w ThePrinciples of Psychology pisał o tym aspekcie jaźni tak: „Przez jaźń duchową, na tyle, na ile należy ona do ja empirycznego, rozumiem ludzką wewnętrzną lub podmiotową istotę, psychiczne zdolności i dyspozycje brane konkretnie; nie czystą zasadę osobowej Jedności lub ‘czyste’ Ego” (cyt. za L. Koczanowicz, Jednostka – działanie – społeczeństwo…, op. cit., s. 46). Byłaby to centralna część strumienia świadomości, odpowiadająca za procesy samorefleksji, odnosząca się do samej siebie jako przedmiotu analizy – „miejsce, z którego emanuje fiat woli” (ibidem; por. wydanie W. James, The Principles of Psychology, vol. I, New York 1950, s. 296–297).
111
J. Górski, Świadomość jaźni. Uwagi psychologiczne, Gebethner i Wolff, Kraków–Warszawa 1912, s. 3.
112
S. Czarnowski, Publicystyka. Posłowia. Wspomnienia, PWN, Warszawa 1956, s. 77.
113
W. James, Psychologia…, op. cit., 2002.
114
Por. L. Koczanowicz, Jednostka – działanie – społeczeństwo…, op. cit., s. 175– –179 (bibliografia).
115
Być może przyczyną był zapis cenzury kojarzącej jaźń z duszą. Za konsultacje dziękuję Stanisławowi Wargackiemu SVD.
116
I. Krzemiński, Symboliczny interakcjonizm.., op. cit., s. 9.
117
Por. Oksfordzki słownik filozoficzny, red. J. Woleński, Książka i Wiedza, Warszawa 1998; Psychologia społeczna (Encyklopedia Blackwella), J. Santorski, Warszawa 2001; A.S. Reber, Słownik psychologii, Scholar, Warszawa 2000.
118
A. Żabicka, Pojęcie jaźni. Konceptualizacja i wyrażanie a język, Universitas, Kraków 2002, s. 7.
id="n94">