pojęć zastanych nie może prowadzić do rezultatów równoznacznych ze swego rodzaju antykonstytucyjną wykładnią Konstytucji (Piotrowski 2016a, s. 24); taki właśnie charakter ma – w moim przekonaniu – uznanie, że stosowanie prawa łaski nie tylko obejmuje ułaskawienie, a więc uwolnienie prawomocnie skazanego od poniesienia orzeczonej kary i innych skutków skazania (Snitko-Pleszko 2007, s. 46), lecz również pozwala na abolicję indywidualną, czyli uwolnienie od odpowiedzialności skutkujące uniemożliwieniem prowadzenia postępowania karnego (Baran 2011, s. 307 i n.). W konsekwencji od chwili zastosowania prawa łaski w jego abolicyjnej postaci na organach prowadzących postępowanie, a w szczególności na właściwym sądzie, spoczywa obowiązek „niezwłocznego wydania orzeczenia o umorzeniu postępowania, z uwagi na okoliczność wyłączającą ściganie” (Baran 2011, s. 322).
Zgodne z Konstytucją stosowanie prawa łaski wymaga zatem prokonstytucyjnej wykładni Konstytucji, czyli takiego odczytania postanowień ustawy zasadniczej, które będzie zgodne z jej tożsamością. Chodzi zatem o interpretację uwzględniającą znaczenie całokształtu zasad i wartości konstytucyjnych, a więc o wykładnię holistyczną. Tego rodzaju wykładnia, którą można określić jako „prokonstytucyjną”, powinna respektować tożsamość aksjologiczną Konstytucji, znajdującą wyraz w uznaniu w jej preambule wartości za niewzruszoną podstawę państwa (Piotrowski 2018a, s. 440). Znaczenie postanowień Konstytucji nie może być poprawnie ustalone w oderwaniu od ich wzajemnego związku. Skoro, w myśl art. 8 ust. 1, Konstytucja jest najwyższym prawem, to wątpliwości interpretacyjne należy rozstrzygać na rzecz respektowania podstawowych wartości i zasad konstytucyjnych, wyznaczających reguły racjonalności ustrojowej (Piotrowski 2018b). Nieodzowne jest również – jak w przypadku niezdefiniowanych w ustawie zasadniczej pojęć zastanych – wykorzystanie w procesie wykładni koncepcji aksjologicznych i konstrukcji doktrynalnych, które tworzą tło dla tekstu konstytucji (Garlicki 2018, s. 56).
Model ustrojowy państwa Trybunał Konstytucyjny określił jako demokrację konstytucyjną, a więc taką, w której fundamentem demokratycznego państwa prawnego jest zasada nadrzędności Konstytucji72. W państwie tym
parlament nie ma pozycji nadrzędnej nad innymi organami, z wyjątkiem ściśle określonych wypadków, nie ma także pozycji monopolistycznej w systemie organów państwa. Taka konstrukcja została stworzona m.in. w celu uniknięcia – historycznie znanego – doświadczenia. To doświadczenie to zarówno ryzyko, jak i realne niebezpieczeństwo uproszczonego rozumienia demokracji – głównie, jeśli nie wyłącznie – do wszechwładzy większości parlamentarnej. By uniknąć tego niebezpieczeństwa, został stworzony system demokracji konstytucyjnej zawarty w Konstytucji z 1997 r.73
W ustroju demokracji konstytucyjnej zatem także Prezydent nie może mieć pozycji nadrzędnej nad innymi organami, z wyjątkiem przypadków określonych w Konstytucji i stanowiących konsekwencję zasady podziału i równoważenia się władz. Ustalenie, czy i w jakim zakresie stosowanie prawa łaski jest tego rodzaju przypadkiem, wymaga uwzględnienia kontekstu podstawowych zasad ustrojowych.
Zgodnie z art. 10 ust. 1 Konstytucji RP ustrój Rzeczypospolitej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. W myśl art. 173 Konstytucji RP władza sądownicza, którą sprawują Sądy i Trybunały, jest „odrębna i niezależna od innych władz”. Z perspektywy ustawy zasadniczej owa odrębność i niezależność zyskują znaczenie w kontekście odpowiedzi na pytanie o kształt państwa, a zatem w kontekście reguł demokracji konstytucyjnej74, w której granice władzy są wyznaczane przez godność człowieka i jego prawa.
Wyodrębnienie władzy sądowniczej jako niezależnej od innych władz jest współistotne zasadzie demokratycznego państwa prawnego oraz zasadzie podziału władz i ich roli w dziedzinie zagwarantowania praw jednostki „przez uniemożliwienie nadużywania władzy przez którykolwiek ze sprawujących ją organów”75. Podstawowy cel regulacji konstytucyjnej, a więc zagwarantowanie wolności i godności jednostki, wymaga podziału i równowagi władz. Podobnie jak pozostałym władzom, preambuła nakazuje władzy sądowniczej uczynić godność człowieka „niewzruszoną podstawą” ustroju państwa. Prawa Rzeczypospolitej powinny być zatem – w świetle preambuły do Konstytucji – interpretowane i stosowane w myśl zasady: In dubio pro dignitate. Ustrojowy sens władzy sądowniczej polega więc na tym, że jest ona strażnikiem godności człowieka, strażnikiem wartości uniwersalnych, ponadczasowych. Zdarza się, że większość parlamentarna lub sprawujący władzę wykonawczą, ze względu na interesy polityczne, zapominają o tych wartościach albo nie chcą o nich pamiętać w procesie ustawodawczym. Władza sądownicza, niezależna od większości parlamentarnej, ma możliwość dokonania korekty ze względu na wartości, które kultura praw człowieka uznaje za nadrzędne w stosunku do jakiejkolwiek władzy (Piotrowski 2010), także dysponującej legitymacją wyborczą.
W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zasada podziału władz zakłada, że system organów państwowych powinien zawierać wewnętrzne mechanizmy zapobiegające koncentracji i nadużyciom władzy państwowej, gwarantujące jej sprawowanie zgodnie z wolą Narodu oraz przy poszanowaniu wolności i praw jednostki. Wymóg „rozdzielenia” władz oznacza między innymi, że każdej z trzech władz powinny przypadać kompetencje materialnie odpowiadające ich istocie, a co więcej – każda z tych władz powinna zachowywać pewne minimum kompetencyjne stanowiące o zachowaniu tej istoty. Ustawodawca zaś – kształtując kompetencje poszczególnych organów państwowych – nie może naruszyć owego „istotnego zakresu” danej władzy76.
Według Trybunału Konstytucyjnego zasada podziału władz zakłada szczególny sposób określenia stosunków między władzą sądowniczą a pozostałymi władzami. W stosunkach między władzą ustawodawczą a wykonawczą możliwe są różne formy wzajemnych oddziaływań i współpracy; dopuszcza się również istnienie obszaru, w którym kompetencje organów należących do obu władz „przecinają się” lub „nakładają”. Natomiast relacje między władzą sądowniczą a pozostałymi muszą opierać się na zasadzie „separacji”. Koniecznym elementem zasady podziału władz są niezależność sądów i niezawisłość sędziów77.
Jak stwierdza Trybunał Konstytucyjny „tylko […] wobec władzy sądowniczej «rozdzielenie» oznacza zarazem «separację», gdyż do istoty wymiaru sprawiedliwości należy, by sprawowany był on wyłącznie przez sądy, a pozostałe władze nie mogły ingerować w te działania czy w nich uczestniczyć. Wynika to ze szczególnego powiązania władzy sądowniczej z ochroną praw jednostki […]”78. Na tym tle należy rozważyć pogląd Trybunału, w myśl którego wprawdzie rozdzielone władze nie są tym samym niezależnymi od siebie elementami ustroju państwa i każda z nich powinna dysponować takimi instrumentami, które pozwalają jej powstrzymywać i hamować działania pozostałych, to jednak
mechanizm hamowania i równowagi, zakładający możliwość ingerencji w zakres władzy sądowniczej, nie może dotykać niezawisłości sędziowskiej w zakresie sprawowania urzędu, a jakiekolwiek wkraczanie w działanie i organizację władzy sądowniczej, w sferze nieobjętej bezwzględną zasadą niezawisłości, może być dokonywane jedynie wyjątkowo i posiadać dostateczne uzasadnienie merytoryczne79.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził ponadto, że odrębność władzy sądowniczej przejawia się w jej szczególnych kompetencjach, polegających
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. U 4/06.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. U 4/06.
Por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. U 4/06.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie K 11/93.
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. P 16/04.
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. K 8/99 oraz K 39/16.
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. K 6/94.
Uzasadnienie wyroku w sprawie K 12/03.
