siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, stwierdzającej, że zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocności wyroku nie wywołuje skutków procesowych. O prymacie polityki nad prawem świadczy współdziałanie Prezydenta RP, Prokuratora Generalnego i Trybunału Konstytucyjnego, mające na celu pozbawienie znaczenia nieprawomocnego wyroku niewygodnego dla władzy wykonawczej, ale ważnego z punktu widzenia obrony obywateli przed ryzykiem ekscesywnego działania służb państwowych. Pogląd Trybunału, według którego „obawy o nadużywanie przez Prezydenta” stosowania abolicji indywidualnej „nie mogą stanowić argumentu za istotnym ograniczeniem jego prerogatywy”, jest arbitralny i oderwany od zasadniczej funkcji konstytucji, a więc ograniczenia ryzyka, jakie wiąże się z zaufaniem do władzy pozbawionej ograniczeń. Sens konstytucji polega właśnie na stworzeniu reguł ograniczania władz i rozsądnych zasad ograniczania tych ograniczeń.
Trybunał Konstytucyjny, orzekając, powinien brać pod uwagę skutki swoich orzeczeń. Jednym z tych skutków jest uznanie, wbrew stanowisku Sądu Najwyższego, że „w prawie łaski mieści się abolicja indywidualna, polegająca na zakazie wszczynania postępowania wobec określonej osoby albo na wstrzymaniu i umorzeniu postępowania już wszczętego”95. Orzekając w ten sposób, Trybunał nie przyczynia się do umocnienia demokratycznego państwa prawnego i bezpieczeństwa prawnego obywateli. Przeciwnie, sprowadza ryzyko obejmowania abolicją indywidualną przypadków naruszania prawa przez funkcjonariuszy państwa działających na polecenie, przekonanych, że można naruszać prawo, w tym Konstytucję, dla dobra obywateli i w obronie Konstytucji, jeżeli tego rodzaju działania mają aprobatę Prezydenta RP. W ten sposób Prezydent RP zyskuje pozakonstytucyjną kompetencję, której stosowania nie da się pogodzić z Konstytucją RP. Trybunał Konstytucyjny, stwarzając ryzyko dla pozycji prawnej obywateli i fundamentów państwa prawnego, traci tożsamość ustrojową.
Należy podkreślić, że Trybunał Konstytucyjny, orzekając w sprawie już w istocie rozstrzygniętej przez Sąd Najwyższy, na wniosek Prokuratora Generalnego, tworzy przesłanki mechanizmu ograniczającego konstytucyjne funkcje Sądu Najwyższego. Tego rodzaju mechanizm może polegać na tym, że władza wykonawcza skutecznie kwestionuje w Trybunale Konstytucyjnym orzecznictwo Sądu Najwyższego.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, uznający abolicję indywidualną za zgodny z Konstytucją RP przejaw stosowania prawa łaski, ma też stanowić nieznaną w naszym ustroju formę swoistego wyprzedzającego ułaskawienia Prezydenta RP przez ten Trybunał. W uzasadnieniu wskazano, że za decyzje w przedmiocie abolicji indywidualnej „Prezydent ponosi odpowiedzialność polityczną (oczywiście nie w sensie odpowiedzialności parlamentarnej)”96. Prezydent ponosi jednak także odpowiedzialność konstytucyjną, ale to właśnie Trybunał Konstytucyjny zdejmuje w swoim wyroku ciężar tej odpowiedzialności z Prezydenta, stwierdzając, że stosował prawo łaski w zgodzie z Konstytucją RP.
Ustalając znaczenie zastanego pojęcia prawa łaski w oderwaniu od przesłanek konstytucyjnych, Trybunał podejmuje ryzyko, jakim obciążone jest dokonywanie dynamicznej wykładni Konstytucji wbrew intencjom ustrojodawcy, znajdującym wyraz w pracach Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, na co wskazano w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego dotyczącej tego prawa97. Rozumienie postanowień każdej konstytucji zapewne podlega zmianom, odzwierciedlającym przemiany kultury konstytucyjnej. Interpretacja konstytucji powinna jednak odpowiadać zasadzie In dubio pro libertate. Wydaje się, że zastosowanie tej zasady nie przemawia za uznaniem, że przyznanie Prezydentowi RP prawa do abolicji indywidualnej nie jest obciążone wątpliwościami związanymi z ryzykiem arbitralizmu w korzystaniu z tego prawa, trudnym do zaakceptowania w demokratycznym państwie prawnym.
Oceniając zgodność z Konstytucją nowej praktyki jej stosowania, wykraczającej poza dotychczasowe standardy, należy uwzględniać zachowanie proporcji pomiędzy dobrem w ten sposób chronionym a dobrem poświęcanym, jakim jest postępowanie według dotychczasowych reguł, uważanych za zgodne z ustawą zasadniczą. Zarówno stanowisko Prezydenta RP, jak i składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie abolicji indywidualnej, prowadzi w konsekwencji do sytuacji, w której interesy polityczne większości parlamentarnej, jako dobro w tym przypadku chronione, przeważają nad kontynuacją praktyki, której zgodność z Konstytucją nie była co do zasady kwestionowana. Ponadto, w świetle powołanego poglądu Sądu Najwyższego, zastosowanie prawa łaski przed datą prawomocnego wyroku jest niezgodne z Konstytucją. Mamy zatem do czynienia z wykładnią Konstytucji prowadzącą do obejścia jej postanowień, w drodze usankcjonowania antykonstytucyjnej praktyki przez podmioty powołane do ochrony ustawy zasadniczej.
Stanowisko składu orzekającego Trybunału Konstytucyjnego, dotyczące abolicji indywidualnej, pozostaje w sprzeczności z orzecznictwem tego Trybunału, dotyczącym roli sądów w ustalaniu treści obowiązującego prawa. Wyrok Trybunału ingeruje w sferę określonych w Konstytucji ustrojowych funkcji Sądu Najwyższego, do którego należy sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, przez zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych, w drodze rozpoznawania kasacji oraz innych środków odwoławczych od orzeczeń sądowych, a także podejmowania uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości bądź rozbieżności w orzecznictwie. Kształtowanie kierunków i treści orzecznictwa przez jego ujednolicanie, związane z orzeczniczym nadzorem nad innymi sądami, stanowiące konsekwencję realizacji tej funkcji, powoduje, że praktyczny sens przepisów prawa determinowany jest przez władzę sądowniczą. Odpowiada to konstytuującej demokratyczne państwo prawne zasadzie, w myśl której „obywatel może zakładać, że treści obowiązującego prawa są dokładnie takie, jak to zostało ustalone przez sądy”98. Rola Sądu Najwyższego w ustalaniu treści obowiązującego prawa nie pozostaje bez znaczenia dla stosowania zasady podległości sędziego tylko Konstytucji i ustawie. Sąd Najwyższy RP sprawuje funkcję „konstytucjonalizacji” prawa w toku bezpośredniego stosowania Konstytucji, w procesie wykładni ustaw oraz wykładni Konstytucji (Piotrowski 2017). Skoro – w świetle stanowiska Sądu Najwyższego – w obowiązującym prawie nie ma miejsca dla abolicji indywidualnej, to tego rodzaju kompetencja nie może zostać Prezydentowi przyznana w drodze zmiany wykładni Konstytucji. Niezbędna jest zmiana Konstytucji względnie odpowiedniej ustawy, ponieważ Prezydent wykonuje swoje zadania na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.
Nowy kształt prawa łaski oznacza w istocie zmianę w Konstytucji i w ustawodawstwie, dokonaną bez zmiany odpowiednich przepisów. Świadczy to o praktycznym znaczeniu kultury antykonstytucyjnej, odpowiadającej doraźnym potrzebom politycznym większości parlamentarnej. Mechanizm demokracji konstytucyjnej, która istnieje dzięki pluralizmowi politycznemu, ulega w ten sposób dysfunkcjonalnym zakłóceniom, związanym z konsekwencjami upartyjnienia państwa.
Banaszak B. (1997), Proceduralne i materialnoprawne normy konstytucji, w: J. Trzciński (red.), Charakter i struktura norm konstytucji, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 114–124.
Banaszak B. (2008), Prawo konstytucyjne, Warszawa: C.H. Beck.
Baran B. (2011), Prawo łaski w polskim systemie prawnym na tle powszechnym, Sosnowiec: Humanitas.
Chorążewska A. (2008), Model prezydentury w praktyce politycznej po wejściu w życie Konstytucji RP z 1997 r., Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Doroszewski W. (red.) (1962), Słownik języka polskiego, t. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dubisz S. (red.) (2003), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: PWN.
Garlicki L. (2015), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa: Wolters Kluwer.
Garlicki
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. K 9/17.
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. K 9/17.
Por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 roku, sygn. akt I KZP 4/17, s. 28.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie K 36/98.
