podstawą ustroju Rzeczypospolitej89. Ułaskawienie przed prawomocnym wyrokiem nie może uniemożliwiać ustalenia prawdy i przywrócenia równowagi społecznej naruszonej przez czyny, ze względu na które ma toczyć się postępowanie prawne. Istotą procesu karnego jest przecież ustalenie prawdy, nie zaś jedynie wykonanie wyroku skazującego. Dająca się pogodzić z Konstytucją abolicja indywidualna powinna oznaczać, że osoba, wobec której w ten sposób zastosowano prawo łaski, nie zostanie poddana karze niezależnie od prawomocnego wyroku. Inne rozumienie tego rodzaju abolicji wyłącza poddanie działań władzy wykonawczej kontroli sądowej w sferze szczególnie wrażliwej, ze względu na potencjalne zagrożenia praw jednostki (Piotrowski 2016b, s. 103). Może się bowiem okazać, że naruszanie prawa przez dysponentów środków przymusu w rozmaitych jego postaciach nie będzie miało właściwego finału w sądzie, ponieważ Prezydent – według ustalonych przez siebie kryteriów – wyeliminuje tę ważną gwarancję praworządności. W doktrynie zwrócono uwagę na przydatność abolicji indywidualnej dla władzy ze względu na „szereg szczególnych okoliczności charakteryzujących funkcjonowanie tajnych współpracowników i funkcjonariuszy” (Baran 2011, s. 320; por. Netczuk 2006, s. 116 i n.). Wskazano także w tym kontekście na „obawę o ewentualne nadużycia instytucji prawa łaski stosowanej w tej szczególnej formie” (Baran 2011, s. 320), ponieważ „w pewnych okolicznościach może pojawić się ogromna pokusa «zduszenia» sprawy w zarodku, a przez to pozbawienia opinii publicznej dostępu do określonej wiedzy na temat np. korupcyjnych zachowań funkcjonariuszy publicznych” (Baran 2011, s. 320). Interesy polityczne rządzących mogą skłaniać do stosowania abolicji indywidualnej jako środka promującego naruszanie prawa wobec perspektywy bezkarności i tajności tego rodzaju praktyk. Z tego względu wykładnię Konstytucji, dopuszczającą abolicję indywidualną jako negatywną przesłankę procesową, należy uznać za trudną do pogodzenia z ustawą zasadniczą. Może ona bowiem prowadzić do nieproporcjonalnych rezultatów polegających na poświęceniu podstawowych wartości demokratycznego państwa prawnego (do których należy wykluczenie arbitralizmu w działaniu władzy publicznej), w imię wątpliwego konstytucyjnie zwiększenia sprawności działania tej władzy. Wstęp do Konstytucji RP wymaga od instytucji publicznych rzetelności i sprawności, nakazując traktowanie tych wartości jako równocennych, co nie pozwala na akceptację jednostronnego preferowania sprawności (Piotrowski 2016b, s. 103).
Uznanie, że abolicja indywidualna nie zatrzymuje toczącego się postępowania, a jedynie zapowiada niewykonanie orzeczonej prawomocnie kary, nie chroni jednak Prezydenta RP przed konsekwencjami zasadniczego wzmocnienia jego pozycji ustrojowej w stosunku do istniejących rozwiązań konstytucyjnych. W drodze wykładni ustawy zasadniczej Prezydent RP zyskuje prawo do uchylania możliwości zastosowania art. 99 ust. 3 Konstytucji. W myśl tego przepisu wybraną do Sejmu lub do Senatu nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego. Zamykając drogę do prawomocnego wyroku przez zastosowanie abolicji indywidualnej przed jego wydaniem, Prezydent może znieść przesłanki stwierdzenia utraty prawa wybieralności albo wygaśnięcia sprawowanego już mandatu parlamentarnego (Wiszowaty 2017).
Nowa koncepcja prawa łaski oznacza także przyznanie Prezydentowi prawa do blokowania postępowań karnych w takim zakresie, w jakim uzna on to za celowe.
Stanowisko Sądu Najwyższego, a zarazem także zbieżna z poglądami wyrażonymi w uchwale siedmiu sędziów tego Sądu przedstawiona tu argumentacja, nie znalazły uznania Trybunału Konstytucyjnego, działającego na skutek wniosku Prokuratora Generalnego. Orzekając w przedmiocie tego wniosku, Trybunał uznał90 za niezgodne z art. 139 Konstytucji – stanowiącym, że Prezydent stosuje prawo łaski – przepisy ustawowe w zakresie, w jakim nie czynią aktu abolicji indywidualnej negatywną przesłanką prowadzenia postępowania karnego, postępowania w sprawach o wykroczenia albo postępowania karnego wykonawczego.
Według Trybunału Konstytucja nie precyzuje pojęcia prawa łaski, nie odpowiada na pytanie, czy obejmuje ono abolicję indywidualną, czy też nie. A zatem brak przepisu prawnego przyznającego taką właśnie kompetencję Prezydentowi RP nie wyklucza skorzystania z niej, mimo że – w myśl art. 7 Konstytucji – organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Nie ma – jak widać – znaczenia wcześniejsze stanowisko Trybunału, w myśl którego kompetencji Prezydenta nie można domniemywać91. Skoro stosowanie prawa łaski należy do prerogatyw prezydenckich, to – według Trybunału – skorzystanie z tego prawa przez Prezydenta „nie wymaga […] uzasadnienia”. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego nie budzi wątpliwości, że prerogatywy Prezydenta mają charakter władczy i osobisty. Trzeba przyjąć, że Konstytucja zastrzegła, iż prawo łaski jest wykonywane przez Prezydenta samodzielnie bez konieczności działania (współdziałania) innego podmiotu reprezentującego czy to władzę wykonawczą, czy też sądowniczą. Prezydent RP jest „najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej” (art. 126 ust. 1 Konstytucji), a jego ustrojowa rola ma istotne znaczenie dla oceny charakteru prawnego i rangi korzystania z prawa łaski. Dlatego do czasu ingerencji ustrojodawcy nie jest możliwa ani modyfikacja tej kompetencji Prezydenta, ani wprowadzenie mechanizmu jej weryfikacji w akcie podkonstytucyjnym albo w orzecznictwie sądów i trybunałów. Arbitralność decyzji Prezydenta RP w tym zakresie mogłaby stanowić argument za ograniczeniem prerogatywy w przyszłej konstytucji, obecnie jednak ograniczenie stosowania prawa łaski do niektórych jego elementów prowadziłoby do naruszenia konstytucyjnych postanowień dotyczących prerogatywy Prezydenta, a więc naruszałoby konstytucyjną zasadę podziału i równowagi władz. Zatem skoro w prawie łaski mieści się abolicja indywidualna, to wszelkie ograniczenie w tym zakresie naruszałoby prerogatywę Prezydenta. Kwestia słuszności tak szeroko zakreślonej przez ustrojodawcę prerogatywy Prezydenta ma charakter akademicki, a krytyka przyjętego modelu jest w istocie formułowaniem przez niektórych przedstawicieli doktryny postulatów de lege ferenda92. Pogląd ten – stanowiący uzasadnienie orzeczenia Trybunału w myśl Konstytucji, mającego moc powszechnie obowiązującą – jest przykładem antykonstytucyjnej wykładni Konstytucji. Trybunał uznaje bowiem, że skoro stosowanie prawa łaski jest prerogatywą, to Prezydent, wykonując tę prerogatywę, podlega Konstytucji tylko w zakresie jej art. 139 i może stosować prawo łaski tak, jak chce, ponieważ obowiązująca Konstytucja RP nie ogranicza Prezydenta. Takie ograniczenie mogłoby dopiero zostać wprowadzone „w przyszłej konstytucji”. Tymczasem każdy, także Prezydent RP i Trybunał Konstytucyjny, jest związany postanowieniami obowiązującej Konstytucji, na podstawie której – bez czekania na „przyszłą” – można i należy stwierdzić, że Prezydent RP (w każdym zakresie, także w zakresie prerogatywy) nie jest despotycznym władcą, a stosowanie prerogatyw nie unieważnia złożonej przez niego przysięgi i nie sprawia, że najwyższy przedstawiciel państwa staje się absolutnym monarchą, działającym arbitralnie i dyskrecjonalnie. Prerogatywy prezydenckie nie tworzą antyustrojowej enklawy w demokratycznym państwie prawnym, które jest jednolite także w tym znaczeniu, że jego Konstytucja ma charakter integralny. Ocena ustrojowej koncepcji prerogatywy nie ma „charakteru akademickiego”, ale jest konsekwencją postanowień ustawy zasadniczej wyznaczającej granice władzy.
Dokonując niezgodnej z Konstytucją wykładni jej postanowień dotyczących prawa łaski, Trybunał wprowadził do systemu prawnego rozstrzygnięcie naruszające jego podstawy, skoro fundamentem tego państwa pozostaje – w myśl orzecznictwa konstytucyjnego – zakaz arbitralizmu w działaniu władzy publicznej, współistotny poszanowaniu godności jednostki93. Następcza legitymizacja działań Prezydenta RP, których charakteru Trybunał był świadomy – co potwierdza, wskazując w uzasadnieniu, że „niniejsza sprawa stanowi pokłosie podjętej w listopadzie 2015 r. przez Prezydenta RP decyzji o ułaskawieniu konkretnego oskarżonego przed uprawomocnieniem
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie SK 13/05.
W wyroku z dnia 17 lipca 2018 roku w sprawie o sygn. K 9/17.
Uzasadnienie postanowienia w sprawie o sygn. Kpt 2/08.
Uzasadnienie wyroku w sprawie o sygn. K 9/17.
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. K 32/04.
