się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]
323
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]
324
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
respons (z łac.) – odpowiedź. [przypis redakcyjny]
327
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]
328
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
329
konkordia (z łac.) – zgoda, jednomyślność. [przypis redakcyjny]
330
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
331
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa. [przypis redakcyjny]
332
dragoni – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
333
klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach. [przypis redakcyjny]
334
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski. [przypis redakcyjny]
335
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]
336
fakcje (z łac.) – intrygi stronnictw, wichrzycielstwo. [przypis redakcyjny]
337
dyskursa (z łac.) – dyskusje, rozprawy. [przypis redakcyjny]
338
Pyrrus (319–272 p.n.e.) – król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami. [przypis redakcyjny]
złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]
341
kredens – naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione. [przypis redakcyjny]
342
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
343
salutem Reipublicae (łac.) – bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
chan w dwieście tysięcy koni – pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy. [przypis redakcyjny]
347
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]
348
pospolite ruszenie – w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami. [przypis redakcyjny]
349
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648). [przypis redakcyjny]
350
tumult – zamieszki, awantury. [przypis edytorski]
351
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się). [przypis redakcyjny]
352
każden – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]
353
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
354
bić larum – dzwonić na alarm, na trwogę. [przypis redakcyjny]
355
banderia – tu: chorągiew, znak gildii. [przypis redakcyjny]
356
ludzie nikczemnych kondycji – ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi. [przypis redakcyjny]
357
serca – tu: odwagi, chęci do walki. [przypis redakcyjny]
358
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
359
sam (starop.) – tutaj. [przypis redakcyjny]
360
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
361
kaput (łac. caput: głowa) – klęska ostateczna, śmierć. [przypis redakcyjny]
362
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
363
autorament – sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia. [przypis edytorski]
364
wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]
się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; 