pozwól za mną, zaprowadzę cię do twojego pokoju. Poszedłem. Zasady współżycia w naszym domu są następujące, zaczął pan Novack, po czym wyliczył te zasady, jest to lista dłuższa niż regulamin mojego Königliche Katholische Gymnasium in Gleiwitz, O.S., czyli Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Gliwicach, a Królewskie Katolickie Gimnazjum w Gliwicach ma regulamin bardzo długi. Uczniom nie wolno chadzać do cukierni ani do restauracji, chyba że w towarzystwie rodziców bądź opiekunów, z wyjątkiem uczniów primy i secundy, którzy chadzać mogą za tychże rodziców bądź opiekunów pozwoleniem. Uczniom zabrania się korzystać z bibliotek publicznych, mogą jedynie z biblioteki szkolnej. Uczniom zabronione jest zrzeszanie się. Uczeń przynoszący do szkoły rewolwer zostanie ze szkoły relegowany.
W domu pana Novacka zaś, w pięknej nowoczesnej kamienicy przy Wilhelmstraße 34 panują jeszcze bardziej skomplikowane zasady. Jeśli pan domu jest w salonie, to nie wolno mi doń wchodzić bez pukania. Korzystać z domowej biblioteki nie mogę, albowiem znajdują się w niej książki nieodpowiednie dla chłopców w moim wieku. Herr Novack jednakże raz w tygodniu wręczy mi książkę, którą następnie przeczytam, po czym sformułuję jej zwięzły opis i przedstawię panu Novackowi, a jeśli pan Novack go zatwierdzi, umieszczę ów opis w specjalnym zeszycie lektur. Będą to lektury właściwe dla chłopca w moim wieku, umoralniające i obyczajne. Śniadanie podają o godzinie szóstej, obiad o trzynastej, kolację o osiemnastej. Cisza nocna obowiązuje domowników od godziny dwudziestej pierwszej, światła palić wolno do dwudziestej pierwszej trzydzieści. Jeśli Herr Novack albo zaszczuta przezeń, jak mi się od razu wydało, Frau Novack kiedykolwiek poczują ode mnie alkohol, to zostanę ze skutkiem natychmiastowym wyrzucony ze stancji.
A tego chyba byśmy nie chcieli, chłopcze, prawda? Po twoich ostatnich przygodach.
Tak, po moich ostatnich przygodach szczególnie, Herr Novack, mówię, pilnując starannie akcentu i wymowy niemieckiej.
A ty, Agnes, zaśmiałaś się głośno, odwróciłaś się i odeszłaś. Nie podałaś mi ręki, nie przywitałaś mnie w żaden sposób. Nie wiedziałem wtedy jeszcze, co to oznacza. Myślałem, że mnie po prostu nie lubisz, że mną pogardzasz, tak jak niedorostkiem z kiełkującymi nad górną wargą wąsikami, łamiącym się głosem i niezgrabnymi kończynami pogardza każda wyrośnięta, dorosła już dziewiętnastolatka, do której w zaloty przychodzą panowie oficerowie z gliwickiego garnizonu w swoich pięknych mundurach błękitnych z czerwonymi wyłogami, oficerowie ułanów.
Wiedziałaś, od razu wiedziałaś wtedy, Agnes, że nie należę do świata mieszczańskiej stałości, który trwał w mieszkaniu twojego ojca. Nie należałem do tego mieszkania, tak jak nie należałaby do niego przyprowadzona z chlewu świnia.
Nie należałem do tego mieszkania ze swoim ciemnoszarym, trzyczęściowym i tanim ancugiem, który w zeszłym roku, w tertii kupiono dla mnie w domu handlowym Schnitzera na rynku i z którego przez rok zdołałem wyrosnąć, a nie miałem odwagi poprosić o nowy, więc tylko coraz bardziej wstydziłem się zbyt już krótkich spodni i rękawów. Nie pasowałem do tego mieszkania ze swoim słowiańskim akcentem, ubogim słownictwem, prostacką gramatyką i niezdarnymi manierami przy stole. Z dziewięciorgiem mojego żyjącego rodzeństwa, z nas wszystkich jako jedyny za sprawą pilchowickiego księdza poszedłem do gimnazjum. Ludzie z twojego towarzystwa, Agnes, nie miewają tak wielu dzieci. I może dlatego wszyscy chłopcy z twojego towarzystwa idą do gimnazjum. Ale zapewne raczej z wielu innych powodów.
Kiedy ujrzałem cię, Agnes, po raz pierwszy, byłem w obertertii.
Z racji wieku powinienem być w secundzie, ale poszedłem do gimnazjum rok później niż inni chłopcy.
Ojciec mój w ogóle był przeciwny temu, bym do gimnazjum poszedł.
Nie dlatego, że nie chciał dla mnie dobrze. Tatulek fest ci przajōm, godała mamulka, zawsze kiedy biegłem do niej zapłakany, z piekącymi od ojcowskiego pasa pośladkami. Tata bardzo cię kocha, tak mówiła, dlatego musi cię karać, żebyś wyrósł na ludzi. Fto dziecko miyłuje, tyn pasa niy żałuje. Tatulek nie rozumie, że jesteś inny niż twoje braciki i siostra.
Wtedy nie wiedziałem tak naprawdę niczego o nim samym, o tym, jakim był człowiekiem, bo dla mnie był tylko tą groźną figurą, pamiętam z tamtych czasów jego obwisłe, sumiaste, siwe i pożółkłe od fajki wąsy, żylaste ramiona, gruzłowate dłonie o bardzo szorstkiej skórze i paznokciach okolonych czarną kreską z wtartego w palce węglowego pyłu. Taka sama kreska okalała zwykle jego oczy. Wydawał mi się bardzo wysoki, przerosłem go jednak szybko, kiedy już byłem w gimnazjum i rzadko się widywaliśmy, wtedy dopiero zrozumiałem, że mój ojciec był średniego wzrostu i raczej szczupły, nie utył nawet na starość.
Był czystą władzą, wcielonym autorytetem, jego słowo było słowem Boga albo i czymś więcej, bo już wtedy Bóg wydawał mi się przede wszystkim milczeniem, ojciec zaś mówił. Niewiele, ale mówił.
Dziś, kiedy uderzony w hełm odłamkiem zapadłem w ciemności, dziś, mając lat dwadzieścia siedem i będąc w 6 Batalionie Pionierów Śląskich oficerem w najniższym oficerskim stopniu leutnanta, czyli na polski to byłoby podporucznika, odwrotnie niż po niemiecku, gdzie jest porucznik i nadporucznik, oberleutnant, dziś rozumiem znacznie więcej. Mój ojciec urodził się w Nieborowitz w 1849 roku jako trzeci z siedmiu synów zagrodnika Franza Pokory. W Nieborowicach były też inne Pokory, co się sam przekludziyły – przeprowadzili się tu z Szywŏłdu, ale nie byli z nami spokrewnieni. W 1870 roku ojciec poszedł na wojnę. Wrócił z niej rok później ukształtowany i upewniony zarówno w swoim pruskim charakterze, jak i w zajadłej nienawiści do pruskiego państwa. Być może również wtedy, na wojnie z Francją, z mojego ojca ulotniło się wszystko poza gniewem i już tylko z gniewu się składał, gniew napędzał go jak sprężona para napędza damfmaszyny[5], więc nie w jednorazowej erupcji, nie, gniew mojego ojca pozostawał pod kontrolą, zamknięty w jego ciśnieniowym wnętrzu, upuszczany miarowo, dawał mu tę straszną siłę, która sprawiała, że był gotów znieść wszystko i walczyć przeciwko wszystkiemu, jeśli tylko dostrzegł szansę na zwycięstwo. Gniew mojego ojca był gniewem nędzarza pracującego dla bogacza. Gniewem szeregowca kładącego swe życie na szali losu na rozkaz generała. Gniewem nędzarza, syna i wnuka nędzarzy, którzy pracowali dla ojców i dziadów bogacza. Gniew mojego ojca był gniewem człowieka żyjącego w świecie, który jest trwały i w którym nie ma nadziei ani widoków na zmianę. Jest król, a potem kajzer w Berlinie. Jest landrat w Gleiwitz i przez prawie całe życie mojego ojca landratem był ten sam człowiek – nazwiskiem Gemander. Jest farŏrz na farze w Żernicy. Świat nie ośmieli się drgnąć, więc gniew trzeba zamknąć w sobie, szczelnie zamknąć, skompresować, ale jednocześnie nie wierzyć nikomu, kto wymaga wyrzeczeń w imię ideałów.
Mój ojciec nie wierzył w nic. Akceptował istnienie Kościoła, państwa i króla, a potem kajzera, ale nie wierzył w ani jedno słowo wypowiadane przez księży, landratów, oficerów i w cesarskie odezwy też nie wierzył. Rozstrzyganie o istnieniu Boga nie leżało w jego naturze, „szczęść Boże” życzył nawykowo, jak każdy górnik, podobnie z wszystkimi odmawiał modlitwy o wstawiennictwo do świętej Barbary przed szychtą, acz do kościoła na trzy zdrowaśki już nie zachodził. Nie wierzył jednak w nic. Nie wierzył w ani jedno słowo zapisane po niemiecku w „Der Oberschlesische Wanderer”, nie wierzył w ani jedno słowo zapisane po polsku w „Katoliku”, nie wierzył Polakom, nie wierzył Niemcom, nie wierzył komunistom ani socjaldemokratom, nie wiem nawet, czy ich wtedy rozróżniał, nie wierzył Partii Centrum, hakatystom, ewangelikom ani katolikom, nienawidził zaś wszystkich, słusznie zakładając, że nikogo poza nim samym nie obchodzi dobro chałupnika i ślepra[6], a potem rębacza Antona Pokory z Nieborowitz, a ten, który o jego dobru mówi, łże. Z gniewu mojego ojca wynikało skąpstwo, wynikała wieczna gorycz,
