turystykę można ujmować na wiele sposobów, a ja nie zamierzam zamykać jej obrazu w jednej definicji. Chcę natomiast poddać refleksji siły kulturotwórcze, dzięki którym przybiera ona różne formy, a mimo to wciąż pozostaje sobą.
Po świecie wędrują miliony turystów. Trasy i sposoby przemieszczania się ulegają zmianom, ale istnieją obszary cieszące się niesłabnącym powodzeniem. Wydawałoby się, że nie ma już po co jechać do miast takich jak Wenecja, Rzym czy Paryż; znane są we fragmentach (tych uważanych za najbardziej istotne) ze zdjęć, filmów, reklam i motywów zdobniczych. Mimo to pielgrzymują tam tłumy ludzi, którzy postanowili osobiście nawiedzić te miejsca.
Niektórzy wybierają inne trasy. Sądzą, że wyjeżdżać tam, gdzie wszyscy, jest równie źle jak nigdzie nie wyjeżdżać. Zdecydowanie nie chcą być turystami – albowiem odkąd zwiedzanie świata nabrało charakteru masowego, określenie „turysta” nierzadko oznacza po prostu ograniczonego umysłowo i biernego poznawczo intruza.
Turyści poszukują nie tylko miejsc pięknych, niezwykłych lub ciekawych, ale i nowych sposobów przeżywania podróży. O tym właśnie opowiem w tej książce. Przedstawię w niej strategie, do jakich jednostki, społeczności i kultury uciekają się, by nadać tym doświadczeniom znamię autentyczności. Zastanowię się nad powstawaniem tkanki wyobrażeń, oczekiwań i przekonań, decydujących zarówno o tym, w jaki sposób podróżujemy, jak i o sensach nadawanych temu przedsięwzięciu. Spytam też o to, na czym polega powiązanie zjawisk określanych mianem turystycznych z życiem społeczno-kulturowym.
Tok wywodu będzie następujący:
Część pierwszą („Pragnienie autentyczności”) poświęcę szeroko rozumianemu pojęciu autentyczności; ma ono, jak sądzę, znaczenie formotwórcze nie tylko w obszarze turystyki. (Rozdział drugi wyjaśnia ów sąd.) Pokażę, jak „autentyczność” kształtuje różne aspekty rzeczywistości aranżowanej ze względu na turystów, a także jak wpływa na samo doświadczenie turystyczne. Część ta winna przy okazji wykazać autentyczność kategorii autentyczności w rozważaniach poświęconych turystyce – kategoria ta bowiem w różnych kontekstach powraca w dalszych częściach książki.
Część druga („Oglądanie świata”) osnuta jest wokół „spojrzenia turystycznego” – pojęcia, za sprawą którego doświadczenie turystyczne zdaje się organizowane wokół percepcji wzrokowej. Tendencję tę obrazuje angielski termin sightseeing, oznaczający zwiedzanie, a sugerujący, że polega ono głównie na wzrokowym kontakcie z otoczeniem. Jest to drogowskaz nie tylko dla badaczy kultury – tym samym szlakiem prowadzi nas wiele popularnych przekazów kulturowych. Ażeby zrelatywizować tego rodzaju podejście, w rozdziale 6 tej części odnoszę je do przemian, jakie w ciągu kilku wieków dają się zauważyć w podróżniczych kontaktach ze światem; nawiązuję też do filozoficznych paraleli tych przemian.
W części trzeciej („Turystyczny projekt świata”) omawiam społeczne projektowanie doświadczeń turystycznych. Na przykładzie fotografii przedstawiam tworzenie standardów turystycznej widzialności. Następnie, mówiąc o filmach turystyczno-podróżniczych o charakterze infotainment, powracam do koncepcji świata wpisanego w przekaz, by następnie rozważyć przedstawieniowy charakter tego świata, budowanego w oparciu o pojęcia kluczowe dla turystycznej wyobraźni. (Termin „wyobraźnia turystyczna” ma charakter umowny; objaśniam go w zakończeniu części II.) Najwięcej uwagi poświęcam reklamom biur podróży. Ich analiza prowadzi ku charakterystyce promowanych koncepcji świata i człowieka. Istotne stają się tu pytania o przypisywany im status, o zasady przekładalności tych projektów na konkretne działania turystów, a w końcu i o to, jak wpisują się one w szerszy kulturowy projekt konstruowania tożsamości.
Część czwarta („Smakowanie świata”) początkowo pomyślana była jako polemiczne rozwinięcie rozdziałów dotyczących spojrzenia turystycznego; stała się jednak raczej ich uzupełnieniem. Tutaj także wychodzę od przekazów kultury popularnej (beletrystyki, filmów, reklam). Szukam odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób projekty turystycznych doświadczeń korespondują z projektami tworzonymi w innych obszarach kultury konsumpcyjnej. Odnajduję ten sam zestaw kluczowych toposów – pozwala to wskazać krąg wspólnych znaczeń. Następnie poszerzam perspektywę, by podróż jako doświadczenie z gruntu cielesne powiązać z problematyką zmysłowej percepcji świata. Nawiązuję do antropologicznych pomysłów dotyczących badania sensorycznych wzorców poznawczych. Istotnym wątkiem tej części są zagadnienia związane z konsumpcją sensu stricto oraz jej metaforycznymi rozwinięciami, w niezwykłej obfitości rodzącymi się w łonie kultury współczesnej. Wywód kończy metaforyczno-metodologiczna pointa, wskazująca sposób, w jaki odnieść można do siebie oglądanie świata i smakowanie świata nie tylko w obszarze turystyki.
Spytana o postawę badawczą, o metodologię, o teorię, którą stosuję, odpowiedziałabym wymijająco: nie zmierzam do systematycznego wykładu dotyczącego turystyki jako takiej – chcę przedstawić antropologiczną refleksję nad turystyką. Nie oznacza to całkowitej dowolności badawczej; wiąże się raczej z moim rozumieniem współczesnej antropologii – dziedziny, w której dokonuje się kulturowa autorefleksja. W tym obszarze można tworzyć interpretacje własnego środowiska kulturowego i konfrontować je z tym, co zauważa się u innych. Tu pojawiają się pytania o to, w jaki sposób zakorzenieni jesteśmy w naszym świecie, jakie sensy przypisujemy ludzkim działaniom i otaczającej nas rzeczywistości. Instrumentarium badawcze tworzyło się w trakcie pisania tej książki. Próbowałam znaleźć taki wzorzec interpretacji, który w sposób adekwatny wyjaśni dane zjawisko. Sięgałam do tekstów bardzo różnych – poczynając od klasycznych pozycji poświęconych turystyce, takich jak semiotyczne ujęcie Deana MacCannella, poprzez szczegółowe socjologiczne i antropologiczne analizy, jakie można znaleźć w Rocznikach Badań Turystycznych (Annals of Tourism Research), a kończąc na postmodernistycznej Baudrillardowskiej eseistyce. W trakcie lektury stopniowo odkrywałam pojęcia, które wydawały mi się kluczowe (takie jak na przykład „autentyczność”, „przedstawianie kultury”). One właśnie ukierunkowały tok wywodu. Ważna też dla mnie była sama tkanka rzeczywistości – nie pozwalała mi o sobie zapomnieć, nieustannie podrzucając pewne sugestie. Działo się to za sprawą popularnych tekstów i obrazów, posługujących się symbolami wziętymi z obszaru turystyki, współtworzącymi specyficzny, żywotny kulturowo język. Jak dotrzeć do tego języka? Jak zrozumieć potrzebę jego powstania? Czy to, że posługujemy się tym językiem, w jakiś sposób wpływa na owo przeżywanie? Nie sądzę, by można było sformułować zestaw jednoznacznych odpowiedzi. Chodzi tu raczej o propozycję rozumienia świata niż o jego wyjaśnienie. Dlatego zakończenie tej pracy ma formę, która może budzić wątpliwości: w figuratywny, umowny sposób przedstawia pewne sposoby poznawania świata.
CZĘŚĆ I
PRAGNIENIE AUTENTYCZNOŚCI
Rozdział 1
Europejczyk w nowym świecie
„Święto smakoszy”
Punktem wyjścia do rozważań będzie pewien serial telewizyjny o dość błahym temacie. Spytajmy: Jak ujęty jest w nim sens wychodzenia poza codzienność i podróżowania przez świat? Co można powiedzieć o kulturowym przygotowywaniu świata na tego typu przedsięwzięcia? Jak ukazuje się podróżnicze oczekiwania? Potraktujmy zatem ów serial jako materiał, pozwalający zbliżyć się ku kwestiom zarysowanym we Wstępie.
Kilkanaście odcinków brytyjskiego cyklu filmowego „Święto smakoszy” (Cookabout with Greg & Max) poświęcono amerykańskiej drodze numer 661. Diagonalną trasę długości niemal czterech tysięcy kilometrów wytyczono w latach 20. XX wieku, by połączyła Chicago i Los Angeles. Stała
