Ludności (ostatnie z lat 2002 i 2011). Oprócz tradycyjnych prawnych kategorii stanu cywilnego (kawaler/panna, osoby pozostające w prawnym związku małżeńskim, osoby owdowiałe i rozwiedzione) można też wyróżnić „nowe kategorie” (osób pozostających w konkubinacie lub separacji). W świetle danych z 2011 roku udział poszczególnych kategorii w populacji polskiej był następujący:
● żonaci, zamężne – 55,1%;
● partnerzy, partnerki – 2,0%;
● separowani – 0,6%;
● rozwiedzeni – 4,4%;
● owdowiali – 9,5%;
● kawalerowie, panny – 27,6%;
● nieustalony – 0,8%.
Warto też zwrócić uwagę na zmieniający się odsetek małżeństw pierwszych oraz powtórnych (wykres 2). W ostatniej dekadzie znacząco wzrósł odsetek małżeństw powtórnych co najmniej dla jednej osoby albo dla obojga partnerów. Obecnie odsetek zawieranych małżeństw powtórnych – w których kobieta jest rozwiedziona, a dla męża to pierwsze małżeństwo – jest zbliżony do sytuacji odwrotnej (mąż rozwiedziony, dla kobiety pierwsze małżeństwo). Jeszcze w 2000 roku tak definiowany odsetek powtórnych małżeństw dla kobiety wnosił 2,8% wobec 3,5% dla mężczyzny. Stale natomiast maleje odsetek wdów i wdowców wśród nowożeńców.
Według zestawień Eurostatu klasyfikujących rodziny wyróżnia się cztery ich kategorie: małżeństwa, związki kohabitacyjne, samotnych ojców z dziećmi i samotne matki z dziećmi. W Polsce udział poszczególnych kategorii w 2011 roku kształtował się odpowiednio na poziome: 74,9%; 2,9%; 2,8% oraz 19,4%. W większości krajów UE odsetki związków kohabitacyjnych były dużo większe, a szczególnie wysokie w Szwecji (26,9%), Estonii (23,7%) oraz Finlandii (21,7%). W Polsce na tle statystyk UE częściej występują rodziny samotnych matek z dziećmi. Wyższe odsetki notowane są jedynie na Liwie, Łotwie, w Estonii oraz w Słowenii. Podobnie niski odsetek związków kohabitacyjnych rejestrowanych w Polsce pojawia się w zestawieniach dotyczących osób w wieku 20 lat lub starszych. W Polsce było to 2,1% (drugie miejsce wśród 27 krajów) wobec 18,3% w Szwecji, będącej na drugim końcu rankingu, i średniej dla UE wynoszącej 8,8%. Trudno jest ocenić, w jakim stopniu deklarowany status rodzinny pokrywa się ze stanem faktycznym i w jakim stopniu o określonej deklaracji decydują względy ekonomiczne. Z punktu widzenia oceny jakości relacji małżeńskich duże znaczenie ma uzyskanie informacji o istnieniu związku i jego rzeczywistym charakterze.
Wykres 2. Małżeństwa pierwsze i powtórne, dane GUS
Źródło: Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2017–2018,Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2018.
Na strukturę stanu cywilnego w znaczeniu prawnym oraz na rzeczywisty status pozostawania w związku wpływa też statystyka rozwodów, która z drugiej strony rzutuje na częstość zawierania formalnych związków powtórnych. Nadal najczęstszą przyczyną rozwiązywania małżeństwa jest zgon współmałżonka, ale dotyczy to głównie starszej grupy wieku. W ostatnich latach podwyższył się wiek małżonków podejmujących decyzję o rozwodzie. Obecnie dominuje grupa 35–39 lat, podczas gdy jeszcze 20 lat temu osoby rozwodzące się były o około 4 lata młodsze. Wynika to z późniejszego wieku zawierania małżeństwa i wydłużenia stażu małżeńskiego. Zjawiskiem podkreślanym przez demografów jest rosnąca liczba rozwodów na wsiach. W 2000 roku rozwody mieszkańców wsi stanowiły 15,6% wszystkich rozwodów wobec 26,4% w 2018 roku.
Patrząc na przyczyny podawane przez osoby wnoszące obecnie o rozwód, można zauważyć tendencję do rozstawania się bezkonfliktowego (tabela 4). Na 62 843 rozwody orzeczone w 2018 roku w 48 710 przypadkach nie orzekano winy którejś ze stron (77,5%). Jako najczęstszy powód podawano niezgodność charakterów, a na kolejnym miejscu niedochowanie wierności małżeńskiej oraz nadużywanie alkoholu. Bardzo rzadko wskazywano jako powód niedopasowanie seksualne. W 24 420 przypadkach zgłaszano tylko jedną przyczynę (38,9%).
Tabela 4. Liczba rozwodów orzeczonych w 2018 roku według przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego (dane GUS)
Przez szereg lat obserwowano częstsze rozwody wśród par ze stosunkowo dłuższym stażem małżeńskim, nawet ponad piętnastoletnim. Prawdopodobnie w wielu przypadkach decyzja o rozstaniu była odkładana dla dobra potomstwa. Ostatnio wśród rozwodzących się dominują pary ze stosunkowo krótkim stażem – 5–9 lat. Według raportu Rządowej Rady Ludnościowej najwięcej pozwów jest składanych po 7–8 latach od zawarcia małżeństwa, czyli po okresie na tyle długim, aby realistycznie ocenić dalsze szanse utrzymania związku.
Typowym wskaźnikiem demograficznym związanym ze statystyką małżeństw i rozwodów jest liczba orzekanych rozwodów na 1000 zawieranych małżeństw. W Polsce wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 326, co w uproszczeniu można interpretować jako rozpad co trzeciego małżeństwa. Według danych Eurostatu istnieją kraje mające dwukrotnie większy poziom tego wskaźnika. Na przykład w Portugalii w 2015 roku zarejestrowano 690 rozwodów na 1000 zawartych małżeństw, z tendencją wzrostową od 2005 roku.
W dalszej części raportu wiele zestawień uwzględnia rzeczywisty status pozostawania w związku. Związki nieformalne podzielone zostały ze względu na zamieszkiwanie razem lub osobno. Odpowiada to kategoriom określanym w literaturze anglojęzycznej jako cohabitation oraz dating. Opracowanie bazujące na European Values Study 2008 pozwoliło porównać samopoczucie osób o różnym statusie pozostawania w związku z perspektywy międzynarodowej, uwzględniając też Polskę4. Uzyskane wyniki odniesiono do ogólnego nastawienia związków nieformalnych definiowanego jako klimat normatywny. Najwyższy wynik w skali akceptacji związków partnerskich uzyskała Szwecja, Francja i Luksemburg, a najniższy Turcja. Ogólnie wyniki dla 45 krajów wahały się od 0,27 do 0,68; Polska z wynikiem 0,47 była powyżej średniej międzynarodowej (0,41), co oznacza większą rezerwę wobec mniej tradycyjnych związków. Kraje zostały też scharakteryzowane ze względu na więzi rodzinne, a cechę te określono jako rodzinność (familialism). W tym przypadku wynik uzyskany dla Polski (0,68) przewyższał średnią międzynarodową (0,63) i oznacza to rodzinę relatywnie silną. Wartości tej skali wahały się od 0,33 (Finlandia) do 0,90 (Gruzja). W większości krajów (lecz nie w Polsce) osoby będące w stanie małżeńskim wykazywały większy poziom dobrostanu (well-being) od żyjących w związkach nieformalnych dwóch rodzajów. Także różnica między żyjącymi w małżeństwie i samotnymi była w Polsce stosunkowo mała, choć w tym przypadku w każdym kraju osoby zamężne (lub żonaci) czuli się lepiej. Po 10 latach od przeprowadzenia tych badań opinie w Polsce mogły się zmienić. Niemniej jednak czynnikiem chroniącym osoby żyjące w związkach nietypowych, czy też samotne, może być pozostała rodzina dająca naturalne źródło wsparcia.
Omawiając sytuację demograficzną, należy poświęcić więcej uwagi statystykom zgonów. Ogólny poziom umieralności przekłada się na przeciętne trwanie życia, które ciągle jest ważnym wskaźnikiem zdrowotnym i społecznym. W świetle danych z 2017 roku przeciętne trwanie życia noworodka płci męskiej wynosiło 74,0 lata, a płci żeńskiej 81,8 roku. Jako alternatywną miarę podaje się często przeciętną długość życia bez niesprawności (HLY – health life years), która kształto-wała się w świetle ostatnich danych na poziomie odpowiednio 61,3 roku dla mężczyzn i 64,6 roku dla kobiet. W obu przypadkach zanotowano znaczącą poprawę w ostatnich kilkunastu latach. Przeciętne trwanie
Verbakel, E. (2012). Subjective Well-Being by Partnership Status and Its Dependence on the Normative Climate.
