choroby nowotworowe. Są one powodem ponad 70% wszystkich zgonów. Z roku na rok obserwuje się wzrost liczby zachorowań i zgonów w wyniku chorób nowotworowych. Na początku lat 90. ubiegłego wieku nowotwory złośliwe były przyczyną niespełna 20% wszystkich zgonów, a w 2016 roku stanowiły już około 26%. Maleje natomiast udział zgonów spowodowanych chorobami układu krążeniowego: z około 52% w 1990 roku do około 45% obecnie. Kolejnymi istotnymi przyczynami zgonów są choroby układu oddechowego oraz urazy i zatrucia stanowiące przyczynę około 5–6% wszystkich zgonów. Struktura przyczyn zgonów zmienia się w kolejnych grupach wieku oraz płci. Analizując osoby w wieku 20–49 lat, zauważa się dominujący udział przyczyn zewnętrznych do 44. roku życia w populacji mężczyzn i do 34. roku życia w populacji kobiet. W starszych grupach wieku dominującą przyczyną stają się stopniowo u kobiet nowotwory, a u mężczyzn choroby krążenia. Dopiero po 70. roku życia choroby krążenia są główną przyczyną zgonów również w populacji kobiet5.
Pozytywnym zjawiskiem jest nieprzerwanie obserwowany trend niskiej umieralności niemowląt. Szacuje się, że w 2017 roku zmarło około 1,6 tys. dzieci w wieku poniżej 1 roku życia (współczynnik liczby zgonów niemowląt na 1000 urodzeń żywych wyniósł 4,0‰, wobec 8,1‰ w 2000 roku oraz 19,3‰ w 1990 roku). Dane na temat epidemiologii okołoporodowej analizowane są od lat w perspektywie europejskiej dzięki grupie Euro-Peristat6.
Wskaźniki zdrowotne
Biorąc pod uwagę tematykę tego raportu, warto zwrócić uwagę na zagrożenie związane z HIV/AIDS (wykres 3). Danych na ten temat dostarczają systematycznie publikowane meldunki Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny (NIZP–PZH)7. W świetle najnowszego raportu rocznego w 2018 roku zgłoszono 1275 nowo wykrytych zakażeń HIV, 108 zachorowań na AIDS oraz 29 zgonów osób chorych na AIDS. Spośród 1275 zarejestrowanych w 2018 roku przypadków – 1030 zostało rozpoznanych w 2018 roku, 228 w 2017 roku, a pozostałe w latach wcześniejszych. W porównaniu do lat ubiegłych nadal utrzymuje się wysoki odsetek zgłoszeń, w których nie podano prawdopodobnej drogi zakażenia (67,0%). Spośród 108 zachorowań na AIDS zrejestrowanych w 2018 roku 93 przypadki rozpoznano w roku 2018, a 15 przypadków – w 2016 roku. Jak można zauważyć na wykresie 3, w 2018 roku obniżyła się liczba zarejestrowanych zakażeń względem 2017 roku, podobnie jak liczba zachorowań na AIDS, liczba zgonów z tej przyczyny nieznacznie zaś wzrosła.
Od wdrożenia badań w 1985 do końca 2018 roku stwierdzono zakażenie HIV u 23 931 obywateli Polski i u osób innego obywatelstwa przebywających na terenie Polski. Wśród ogółu zarejestrowanych zakażonych było co najmniej 6375 zakażonych w związku z używaniem narkotyków, 1833 z powodu kontaktu heteroseksualnego oraz 3800 w wyniku kontaktu seksualnego w grupie mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami (MSM). Ogółem odnotowano 3667 zachorowań na AIDS, a 1411 chorych zmarło. Autorzy raportu wskazują na niekorzystną sytuację wynikającą z braku informacji na temat prawdopodobnej drogi zakażenia, co dotyczy prawie połowy przypadków. Wskazuje się też na brak wiedzy dotyczącej dróg szerzenia się HIV w Polsce jako przyczynę gwałtownego wzrostu liczby zakażeń HIV w Polsce w ostatnich latach.
Wykres 3. Zakażenia HIV, zachorowania na AIDS i zgony chorych na AIDS (w liczbach), lata 1986–2018
Źródło: strona internetowa NIZP–PZH. Pobrane z: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/hiv_aids/index.htm [dostęp: 14.01.2020].
Liczba wykonywanych testów kształtuje się na poziomie 11 na 1000 ludności, jeśli wykluczyć kontrolę kandydatów na krwiodawców8.
Dzięki udostępnionemu w ramach Krajowego Rejestru Nowotworów interaktywnemu systemowi tworzenia raportów9 można śledzić trendy zachorowań i zgonów dla wybranych rozpoznań, grup wieku, kobiet i mężczyzn oraz w skali całego kraju lub w przekroju wojewódzkim.
Poniżej skoncentrowano się na zachorowaniach na nowotwór piersi i szyjki macicy wśród kobiet oraz gruczołu krokowego i jądra u mężczyzn w wieku 20–49 lat, a więc w populacji zbliżonej do objętej tym raportem. Współczynniki zostały wystandaryzowane według populacji europejskiej. Warto podkreślić, że dostępne dane obejmują okres zbliżony do analizowanego w tym raporcie, tj. od 1999 roku (wykres 4).
Wykres 4. Zachorowania na wybrane nowotwory u osób w wieku 20–49 lat, trend współczynników standaryzowanych w latach 1999–2016
Źródło: Krajowy Rejestr Nowotworów. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Pobrane z: http://onkologia.org.pl/raporty [dostęp: 14.01.2020].
Dane wskazują na rosnącą częstość zachorowań na raka sutka u kobiet oraz na oba rodzaje nowotworu u mężczyzn. W przypadku trendów umieralności zaobserwowano w tej grupie wieku zahamowanie tendencji spadkowej zgonów z powodu nowotworu piersi (okresowe wahania od roku 2008 i wyraźny wzrost w 2017 roku) oraz znaczący spadek częstości zgonów z powodu raka szyjki macicy. W odniesieniu do mężczyzn w tej grupie wieku można mówić o spadku umieralności z powodu nowotworu jądra w 2017 roku oraz o nieznacznym wzroście częstości zgonów z powodu nowotworu gruczołu krokowego. Współczynniki standaryzowane zgonów i zachorowań kształtują się w obu przypadkach na dużo niższym poziomie niż w odniesieniu do typowych dla kobiet kategorii nowotworów.
Ważną inicjatywą w zakresie monitorowania zdrowia ludności jest prowadzenie cyklicznie powtarzanych badań ankietowych, co w Polsce jest włączone do systemu statystyki państwowej (Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej – Dz.U. z 1995 r. Nr 88, poz. 439 z późn. zm.) i realizowane przez Główny Urząd Statystyczny. Badania prowadzone są według standardów Europejskich Ankietowych Badań Zdrowia (European Health Interview Survey – EHIS), obejmując takie aspekty jak: subiektywna ocena stanu zdrowia, chorobowość i niepełnosprawność, zdrowie psychiczne, wypadki i urazy, korzystanie z opieki zdrowotnej, profilaktyka problemów zdrowotnych oraz behawioralne determinanty zdrowia. Ostatnią rundę badania EHIS przeprowadzono w Polsce pod koniec 2014 roku.
Narzędzia badawcze zastosowane w badaniu obejmowały:
● EHIS-1 Kwestionariusz gospodarstwa domowego;
● EHIS-2 Kwestionariusz indywidualny dla osoby dorosłej w wieku 15 lat i więcej;
● EHIS-3 Kwestionariusz indywidualny dla dziecka w wieku 0–14 lat.
W badaniu przeprowadzonym w 2014 roku uczestniczyło 24 156 osób dorosłych z 12 229 gospodarstw domowych. Struktura zbadanej populacji, w zakresie płci i miejsca zamieszkania, nie odbiegała znacząco od struktury ludności Polski mieszkającej w gospodarstwach domowych według NSP 2011. Wyniki można porównać z poprzednimi edycjami z lat 1996, 2004 i 2009.
Jednym z podstawowych wskaźników jest subiektywna ocena stanu zdrowia mieszkańców Polski, która w latach 2004–2014 nieznacznie się poprawiła. W okresie 2009–2014 była to poprawa o 2 punkty procentowe, a w okresie 2004–2014 o 6 punktów, jeśli wziąć po uwagę odsetek osób oceniających swoje zdrowie poniżej poziomu dobrego (tj. jako takie sobie, złe lub bardzo złe). W raportach z Badania Stanu Zdrowia Ludności znajduje się szereg zestawień tabelarycznych pozwalających porównać stan zdrowia, zachowania
Wojtyniak, B., Goryński, P. (2016). Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. Warszawa: NIZP–PZH.
Zeitlin, J., Alexander, S., Barros, H., Blondel, B., Delnord, M., Durox, M., Gissler, M., Hindori-Mohangoo, A.D., Hocquette, A., Szamotulska, K., Macfarlane, A. (2019). Perinatal health monitoring through a European lens: eight lessons from the Euro-Peristat report on 2015 births.
Informacje na podstawie opracowania Rosińska, M., Niedźwiedzka-Stadnik, M. Zakażenia HIV i zachorowania na AIDS w Polsce. Pobrane z: http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/hiv_aids/index.htm [dostęp: 28.12.2019].
Szmulik, K., Zakrzewska, K., Niedźwiedzka-Stadnik, M., Rosińska, M. (2018). Zakażenie HIV i zachorowania na AIDS w Polsce w 2016 roku.
Wojciechowska, U., Didkowska, J. (2017). Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Pobrane z: http://onkologia.org.pl/raporty [dostęp: 14.01.2020].
