w tym respektowanie i ochrona praw człowieka, wielopoziomowość czynników warunkujących, wielorakość potrzeb w różnych fazach życia i w różnych populacjach, podejście pozytywne i oparte na dowodach, jak również szerszy kontekst społeczny i kulturowy.
Poza raportami i publikacjami ściśle poświęconymi zdrowiu seksualnemu można zwrócić uwagę na rosnące zainteresowanie zdrowiem psychicznym i umiejscowienie życia seksualnego wśród czynników warunkujących dobrostan psychiczny. W niektórych projektach oraz inicjatywach podkreśla się jedynie wybrane zagadnienia i wpływ negatywnych doświadczeń na zaburzenia zdrowia psychicznego. Przykładem tego może być uwypuklenie problemu przemocy wobec kobiet w opracowaniach World Mental Health Initiative19,20.
Celowe także wydaje się kompleksowe podejście do zdrowia psychicznego i ukazanie życia seksualnego jako czynnika wzmacniającego zdrowie psychiczne. Autorzy obszernego przeglądu literatury opublikowanego w grudniu 2019 roku w czasopiśmie European Neuropsychopharmacology21 zidentyfikowali 14 kluczowych obszarów, które determinują radzenie sobie z codziennym stresem życiowym i produktywne funkcjonowanie. Znajomość tych obszarów powinna być wykorzystywana w profilaktyce uniwersalnej i selektywnej. Były to: (i) kompetencje w dziedzinie zdrowia psychicznego rozumiane w kategoriach health literacy; (ii) stosunek do zaburzeń psychicznych, (iii) postrzeganie siebie i wartości, (iv) umiejętności poznawcze, (v) osiągnięcia zawodowe lub w nauce, (vi) emocje, (vii) zachowania, (viii) strategie samozarządzania, (ix) umiejętności społeczne, (x) rodzina i znaczące relacje z innymi ludźmi, (xi) zdrowie fizyczne, (xii) zdrowie seksualne, (xiii) sens życia, (xiv) jakość życia. Oznacza to docenienie znaczenia zdrowia seksualnego i zachętę do prowadzenia dalszych badań empirycznych w dziedzinie dobrego zdrowia psychicznego także w tym kontekście.
Doświadczenia wielu krajów wskazują, że troska o zdrowie seksualne powinna być częścią działań z zakresu zdrowia publicznego. Hogben i in.22 dokonali systematycznego przeglądu 2784 opracowań opisujących programy interwencyjne dotyczące zdrowia seksualnego, które przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych. W efekcie zidentyfikowali tylko 58 programów spełniających kryteria odpowiedniej jakości, które następnie szczegółowo opisali. Zaproponowali jednocześnie, godny upowszechnienia też w Polsce, standard dla tego typu analiz, porządkując piśmiennictwo charakteryzujące programy według obszarów oddziaływania i grup społecznych, do których je kierowano.
Powołując się na wcześniejsze opracowania23, analizowali programy w sześciu obszarach (domenach) zgrupowanych na trzech poziomach. Po pierwsze zakłada się, że można oddziaływać na czynniki indywidualne (poziom pierwszy, dwie domeny), takie jak wiedza, postawy i normy lub intencje. Po drugie w sferze czynników zewnętrznych (poziom drugi, trzy domeny) zwraca się uwagę na opiekę medyczną, komunikację i zachowania seksualne. Po trzecie analizowane są skutki zdrowotne jako poziom trzeci. Te trzy poziomy i sześć domen wzajemnie na siebie oddziałują. Jest to podejście o tyle nowatorskie, że nie koncentruje się jedynie na wskaźnikach negatywnych (jak ciąże nieletnich, zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową, przemoc na tle seksualnym). Ważną jego cechą jest również nacisk na opiekę medyczną, w co włącza się dostęp do leczenia i usług prewencyjnych.
Drugi ważny podział wynikający z opracowania Hogbena i in. dotyczy odbiorców programów. Wyróżniono programy skierowane do ogółu dorosłych (w tym tylko do kobiet i do obu płci), do studentów, rodziców, mniejszości seksualnych oraz innych grup wysokiego ryzyka wymagających specjalnej interwencji, takich jak osoby zakażone wirusem HIV.
Wdrożenie działań z zakresu zdrowia publicznego w obszarze zdrowia seksualnego wymaga opracowania wskaźników, które umożliwiłyby monitorowanie skuteczności, w co powinny być włączone wskaźniki odnoszące się do wymienionych powyżej domen. Część danych można uzyskać tylko z badań ankietowych, a ich powtarzalność jest warunkiem systematycznego śledzenia skali różnych zjawisk i ich uwarunkowań. Z tego względu prezentowane dalej w raporcie wyniki badań nad seksualnością Polaków w 2017 roku na tle zmian od 1997 roku wydają się być unikatowym materiałem empirycznym. Wpływa na to wielowątkowość kwestionariusza, ale też bardzo rozwinięty blok pytań na temat opinii społecznych na różne tematy związane z seksualnością. Na tle cytowanych powyżej źródeł danych znaczenie unikatowe mają analizy komunikacji (w tym rozmowy rodziców z dziećmi na tematy związane z seksualnością), a także wszelkie zestawienia dotyczące postaw i intencji.
PODSUMOWANIE
W rozdziale wstępnym nakreślono sytuację demograficzną i zdrowotną społeczeństwa, kładąc nacisk na grupę dorosłych poniżej 50. roku życia, która jest przedmiotem analiz w dalszej części raportu.
Z perspektywy ostatnich lat można zauważyć liczne negatywne zjawiska demograficze, które są powiązane z funkcjonowaniem współczesnych rodzin. Warto tu wymienić niską stopę urodzeń, niekorzystne zmiany we wzorcu płodności kobiet oraz w strukturze wieku populacji kobiet w okresie prokreacyjnym. Coraz mniej osób żyje w związku małżeńskim, wiek zawierania małżeństwa stale się podnosi i coraz więcej dzieci rodzi się w związkach nieformalnych. Dane dotyczące rozwodów ujawniają rozpad blisko jednej trzeciej małżeństw, co może wskazywać na rosnącą skłonność do zawierania małżeństw powtórnych. Zauważalny jest też coraz krótszy staż małżeński rozwodników. Inne, warte zaakcentowania procesy demograficzne to starzenie się społeczeństwa, odpływ ludności z miast oraz przekształcenie Polski z kraju emigracyjnego w kierunku kraju emigracyjno-imigracyjnego.
Omawiając sytuację zdrowotną, zwrócono uwagę na tendencję wzrostową zakażeń wirusem HIV (uległa zahamowaniu dopiero w 2018 roku) oraz tendencję wzrostową zachorowań na wybrane nowotwory złośliwe, które można wcześnie wykrywać (rak sutka u kobiet czy też rak jądra u mężczyzn). W zestawieniu z tymi statystykami odsetki osób wykonujących badania profilaktyczne wydają się bardzo niskie. Niepokojące są wskaźniki dotyczące zachowań związanych ze zdrowiem, jakie podejmują osoby dorosłe do 50. roku życia. Według badań GUS z 2014 roku papierosy codziennie paliło 24,6%, alkohol piło w każdym tygodniu 22,7%, a uprawianie sportu deklarowało tylko 27,8% respondentów w tej grupie wieku. Poza tym można mówić o epidemii nadwagi i otyłości – w grupie będącej przedmiotem analiz 44,5% miało BMI powyżej 25 kg/m2.
Kończąc rozdział wstępny, odwołano się do licznych dokumentów dotyczących zdrowia seksualnego i zdrowia reprodukcyjnego, traktując te dwa obszary jako część zdrowia publicznego.
III
Wprowadzenie metodologiczne
Porównanie wyników poszczególnych edycji badań nad seksualnością Polaków jest możliwe dzięki zastosowaniu spójnego podejścia metodologicznego w zakresie losowania próby miejscowości, doboru respondenta, a także schematu realizacji badania obejmującego wywiad face-to-face oraz ankietę przeznaczoną do samodzielnego wypełnienia przez respondenta w zakresie tematyki drażliwej społecznie.
W każdej edycji badania seksualności Polaków zapewniono reprezentatywność wyników dla badanych prób.
W zależności od stawianych celów ogólnych i szczegółowych w poszczególnych edycjach badań zakres wiekowy dobieranych prób był nieco inny (w 1997 roku: 15–59 lat; w 2001 roku: 15–49 lat; w 2005 roku: 15–49 lat; w 2011 roku: 15–59 lat i w 2017 roku: 18+). Aby w niniejszym studium umożliwić porównanie wyników wszystkich edycji, została wyodrębniona grupa 18–49 lat, która każdorazowo stanowiła
Cardoso, G., Antunes, A., Silva, M., Azeredo-Lopes, S., Xavier, M., Koenen, K., Caldas-de-Almeida, J.M. (2020). Trauma exposure and ptsd in portugal: Findings from the world mental health survey initiative.
Stokes, C.M., Alonso, J., Andrade, L.H., Atwoli, L., Cardoso, G., Chiu, W.T., Dinolova, R.V., Gureje, O., Karam, A.N., Karam, E.G., Kessler, R.C., Chatterji, S., King, A., Lee, S., Mneimneh, Z., Oladeji, B.D., Petukhova, M., Rapsey, C., Sampson, N.A., Scott, K., Street, A., Viana, M.C., Williams, M.A., Bossarte, R.M. (2020). WHO World Mental Health Survey Collaborators: Pre-marital predictors of marital violence in the WHO World Mental Health (WMH) Surveys.
Fusar-Poli, P., Salazar de Pablo, G., De Micheli, A., Nieman, D.H., Correll, C.U., Kessing, L.V., Pfennig, A., Bechdolf, A., Borgwardt, S., Arango, C., van Amelsvoort, T. (2019). What is good mental health? A scoping review.
Hogben, M., Ford, J., Becasen, J.S., Brown, K.F. (2015). A systematic review of sexual health interventions for adults: narrative evidence.
Ivankovich, M.B., Fenton, K.A., Douglas, J.M. Jr. (2013). Considerations for national public health leadership in advancing sexual health.
