de ilk aylarındaki firar, yaygın bir fenomendi. Bildiğiniz gibi, tüm birlik gruplarının Nazilere teslim edildiği durumlar da vardı. Firariler daha çok dağlarda, Kazakistan bozkırlarında saklandı, Ulusal İç Güvenlik Teşkilatı tarafından kovalandılar ve avlandılar.
Geleceğin yazarı olan Aytmatov’un kendi köyünde de asker kaçakçıları vardı. Onlar hakkında söylentiler vardı, insanlar tahmin etti. Sonunda yakalandılar ve yargılandılar. Bir tanesi Gulag’da uzun bir hapis cezasına mahkûm edildi, hayatta kaldı ve eve döndü ve “Yüz Yüze” adlı hikâyede İsmail’in prototipi haline geldi. Ve Cengiz Aytmatov’un kendisi hakkında bir çalışma yazması gerçeğinden son derece gurur duyuyordu.
Tabii ki, fenomen yazarın bu notları firari sempati notları olarak algılanabilir, haksız da değildi. Onu anlamaya çalışıyordu. Gözlerinde bir şeyi haklı çıkarıyordu: evde hasta, yaşlı bir anne, bir bebeği olan bir eş, ekmeksiz bir aile vardı. Eşi Sadiye başlangıç olarak endişe duydu kocasının gizli dönüşü ve tutukladığını da ancak ve onların hatasının tamamen farkında olmasıydı, henüz hâlâ eğlenceliydi. Tüm gözyaşları, kan, milyonlarca ölüm ile savaş sonrası – genel anlamda kocası onlara ihanet etmiş olarak ortaya çıkıyordu. Kendilerinin ısrarla aslında asker arkadaşlarının halkına ihanet etmediğini ve bunun birahlâkî intihar olduğunu belirtir. Keza İsmail kendisi doğal bir dünyada sevdiklerinin yanında, doğduğu ocağın sıcaklığında ortaya çıktı. İsmail komşu büyük ailenin tek çocuğudur. Hikâyenin Sonu açık ve şiddetlidir – eşi kocasının derin ahlakî başarısızlığını, zararlarını fark eder.
Böylece, Aytmatov’un Kırgız nesrindeki öyküsünün ortaya çıkışıyla, bir edebi kahramanın temel olarak yeni bir konsepti ilan edildi. Ana kahraman, bir eylemin, bir eylemin mahkûmiyetini filizlendirdiği zaman, sürekli bir psikolojik gelişim içinde tasvir edilir. Edebiyatta aktif, “çalışkan” bir ruhun ve eşit derecede aktif davranışların kahramanı ortaya çıktı. Doğru, bu davranışın kendisi bazen bazı tiyatrolite edilmiş durumlar da verir. Kademeli anlayış Seyde’de ciddi ve doğru bir şekilde betimlenir, ancak bu iddiada yazarın kamuoyunun kalıp yargılarına olan bağlılığı vardır.
Doğru, böyle bir finalin inorganik doğasına işaret eden araştırmacılardı. “Belki de insan transfigürasyonunun teması gereksiz bir şekilde düzensiz olarak ortaya çıkarılıyor,” diyen bir Rus eleştirmeni, “bu erken anlatıdan sonra geldi” “Cemile,” manevî vardiya çalışmasının ayrıntılı olarak gerçekleştirildiği, şiirsel olarak yüceltildiği bir eserdi.
Genel olarak, bu durumda, sanatçı kendini ideolojiye açık bir şekilde vermiştir. Yine de bu, yazarın “düşmüş” kahramanı anlama ve hayırseverliği koruma girişimlerini gözden düşürmez.
Bildiğiniz gibi, otuz yıl sonra, Aytmatov hikâyeye yeni bölümler ekledi. Literatürdeki vaka, özellikle de metin ise, neredeyse bir ders kitabı olma yoğunluğunda değildir. Ancak Valentine Rasputin’in “Jivi i Pomni” (1974) adlı romanından çok etkilendi. Ona baktığımızda, Aytmatov, Ulusal İç Güvenlik Teşkilatı subayları tarafından esir alınmaktan korkan yaşlı annesinin cenazesine gelemeyen ve annesinin ölümünün sahnesini yazdı. Rasputin’in kahramanı gibi, Seyde de gebe kalır ve bu da durumun dramını daha da şiddetlendirir. Bununla birlikte, hikâyenin ideolojik özü önemli ölçüde değişmemiştir.
“Yüz Yüze”, basit bir köyün işçilerinin hayata geçirdiği, insanların hayatî ve ahlâkî değerlerini ne kadar kökten değiştirdiği gerçeğiyle ilgili bir kitaptır. Dahası, bir erkek ve bir yazar olan Aytmatov tutuklanır ve Dostoyevski’nin tüm hayranlığı ile birlikte kasvetli dahi, ona yakın durmadı, ahlâkî düşüşün uçurumunun, insanın çöküşünün başladığı sınırın ötesine bakmaya cesaret verdiği bir eserdir. Deserter’in lirik ve psikolojik öyküsünde, ilk kez, daha sonra da eleştirmen’in hümanizm dediği eleştirmenler belirlendi. “Dağların ve bozkırların hikâyeleri”nin yazarı, savaş zamanında herkesin toplumun katıahlâkî ve psikolojik bir iklimi içinde yaşadığını, ortak çıkarlara bağlı olarak kendi çıkarları ve hatta aile çıkarlarına göre daha az değil, daha azına sahip olduğunu anladı. Ve bu yazarda bile, insan hayatının ana çelişkilerini, tek bir birey olarak gördü.
“Yüz Yüze” hikâyesi bu yönde atılmış yeni bir adımdı.
Ve savaşla ilgili bir başka kitap olan “Ana yurt”, yazarın yalnızca Kırgızistan’da değil, Sovyetler Birliğinde de, Yeni Nesil’in en iyi yazarlarından biri olarak, Aytmatov’un konumunu pekiştirdi.
Hikâyenin sanatsal merkezinde bir anne var – sahada çalışmayı seven sıradan bir kollektif çiftçi, bu onun çağrısını görüyor ve manevî veahlâkî tatminini kendinde buluyor. Ve bu basit kadın niçin ve neden savaşların olduğunu, dünyada neden savaşıldığını anlayamıyor, insanlar neden birbirlerini öldürüyorlar, neden insanlar eşi Subankul’u seviyorlar ve oğlu Kasım gibi güvenilir bir işçi ve aynı zamanda sahada çalışmaktan hoşlanıyorlar. Ekmeği büyüttüğü ve beslediği her şey yok olmalı mı?
Bir kişinin ahlâkî ve fiziksel dayanıklılığının sınırları hakkında, hazır olduğu ve yazar düşüncesini uzun süre hareket ettirebileceği hakkında bir hikâyedir. İnsanların, insanlığı kaybetmeden, yaşama ve çalışma isteğini kaybetmeden acı ve korkunç kayıpların üstesinden gelmesine neler yardımcı olabilir? Şimdi bu düşünceler özel bir netlik kazandı.
“Ana Yurt”, gerçek insanlığın ne olduğu ve bu insanlığın savaşı nasıl tahrip etmeye çalıştığı hakkında bir kitaptır. Bir Sovyet insanının ve onun gibi bir Sovyet insanın soyluluğu konusundaki “Sovyet vatanseverliği” ile ilgili imgelerin neredeyse hiçbir geleneksel ideolojik büyüsü yoktur. Bu sadece savaşın bir hikâyesi, sıradan insanların, özellikle de bir kadının, annelerinin, yüklerine karşı çıkmalarıdır. Bu, yaşamın ve neyin geleceğinin ne olduğu hakkında bir hikâyedir. Her köşede asılı duran sloganlardan değil, insan sevgisinden, komşuya, işe ve aynı zamanda iyinin zaferinin kaçınılmaz inancından alınmaz. Aytmatov’a göre, bu sadece bir kişiyi, ahlâkî kuralların yitirilmesinden, ahlâkî öz yıkımdan, umutsuzluktan kurtarabilir. En azından bu yolla Tolgonay tasvir edilir, çalışmanın ana kahramanı olan Tolgonay.
Tolgonay gerçek bir insandır. Yazar onu iyi tanıyordu, hatta ekranda bir kez gösterilmiş olan bir filmi bile var. Hayatında en iyisi, buğday başaklarının kulaklarda hışırdaması ve basit bir kırsal adam olan Subankul ile hasat sırasında bir toplantı yapması, el değmemiş ellerinde insan ırkının tüm güzelliğini gördü. Ve savaşın insanlık dışı özü, bu insanları tam olarak öldürdüğü, iş adamıyla gerçek özünü öldürmeye çalıştığı, oymaya çalıştığıdır.
Hikâyenin yaşamı etkileyen özellikleri çok büyüktür. Çalışmanın başlangıcından bu yana, tüm hikâyenin tonunu belirleyen yüce-kederli bir akort yapıldı.
“Beyaz, taze, yıkanmış bir elbise içinde, beyaz bir atkı ile bağlanmış, koyu kapitone bir beşmette, o yavaşça anız arasındaki yol boyunca yürür. Etrafta kimse yoktur. Yaz gürültülüydü. İnsanların seslerini duyamazsınız, arabanızdaki yollarda tozlanmazsınız, mesafeden herhangi bir biçerdöver görmüyorsanız bile, anız sürünüz dahi yoktur.
…“Merhaba, tarla,” dedi sessizce.
…”Merhaba Tolgonay.” Geldin mi? Hatta daha
