Türk dini, Yakut Türklerinde hâlâ yaşamaktadır. Seroşevskiy’nin,31 Fransızca “Dinlerin Tarihi Mecmuası”nda, Yakutlara dair neşrettiği tetkikname, bu din hakkında oldukça malumat vermektedir.
Yakutlara göre “il”, iki koldan mürekkep olduğu gibi ilahlar da iki kola ayrılır: Dokuz-Ağa Uza, Sekiz-Ağa Uza.
Dokuz-Ağa Uza: Mâbudların dokuz baba aşiretleri semadadır. Bu sebeple onlara, “tenger” yani “tanrılar” denilir. Her tanrı sağ kolun yani “Dokuz Ağa Uza”nın bir aşiretinin timsalidir.
Yakutlarda tanrılar millî ittihadın timsali, sulhun hamisi, saadetin menbâı, müsavi surette âdil ve umum için hayırhah olan bir ittihat meclisi mahiyetindedir. Dikkate şayandır ki, bu kola mensup olan ilahların hepsi, semanın yüksek tabakalarında ikamet ederler, insanların işlerine asla karışmazlar. Hayatın cereyanı üzerinde, bunların tesiri, aşağıdaki kola mensup olanlarınkine nispetle daha azdır. Aşağıdaki kolun ilahları hadidü’l-mizâc, intikamcû, yere çok yakın, kan rabıtaları ile insanlara akraba ve çok kuvvetli bir aşiret teşkilatına maliktirler. Rusların Yakut ülkesini fethetmelerinden evvel, Yakut milletinin reisi ve ittihad meclisi, Yakut hayatında, yukarıki kola mensup ilahların tesirine benzer bir tesir yapıyorlardı.
O zaman ittihat meclisinin başında “Tigin” unvanıyla sırf ismen mevcut bir reis vardı. Bunun gibi, semadaki ilahların başında da “Art Toyon Ağa” adlı büyük bir ilah vardır ki; semanın dokuzuncu tabakasında oturur (Yakutların bir rivayetine göre, semanın tabakaları on iki, diğer rivayetlere göre on yedi yahut beştir). “Art Toyon”, kudretli olmakla beraber, gayri müessirdir. Timsali olan güneş gibi nur saçar ve yıldırımın sesiyle tekellüm ederse de insanların işine pek az karışır. Yevmi ihtiyaçlar için ona müracaat beyhudedir: Ancak fevkalade zamanlarda onun huzuru ihlal edilebilir; mamafih, bu anlarda bile, insanların işine karışmak lütfunu pek az gösterir. Bu ilahın namına, ilkbahar iziyahîleri yani şenlikleri yapılır ki, bunlar, millî ittihadın bayramlarıdır. Gençler bu ilahın şerefine kımızla dolu olan dokuz kaseyi, dokuzar kere içmekle ve millî ittihadın “Ayhal, Uruy, Ayhal!” naralarını atmakla ona ibadet etmiş olurlar. Çünkü bu ilah kan dökülmesini sevmediği için, namına asla kurban kesilmez. Bu mâbud camia içinde intikam ilahı değil, ancak sulh ve barışıklık ilahıdır. Binaenaleyh ona yapılacak ibadet de kansız, vecdli, neşeli olabilir. Mamafih, kan dökülmesini istemeyen, yalnız bu ilah değildir. Semavi ilahların hiçbirisine kurban takdim edilmez. Bunlara mütevazi hediyeleri takdimi ile iktifa olunur. Yalnız, avcılık mâbudu olan “Bayanay” müstesnadır. Bununla beraber, bu semavi ilahlar arasında Yakutların hayatında mühim rol oynayanlar da vardır. “Dokuz-Ağa Uza”ya dahil olan semavi ilahlar dokuz aşirete münkasımdır. Birinci olan “Art Toyon”u anlattık. Diğerleri, şunlardır:
Yakutlarda Tanrılar: Yakutların dokuz kat gökteki tanrıları şunlardır:
1) Toyon Ağa.
2) Yaradan Ak Han (Yakutcası: “Ürüng Ayı Toyon”).
3) Tatlı Yaradan Anne (Nelbey Ayıı Kübey Hotun İye veya Nelben Ayıısıt).
4) Tatlı Doğurma Hanımı (Nalıgır Ayıısıt Hotun).
5) Yer Hanımı (Tarlaların, derelerin hanımı).
6) Cesegey Ayı. Yedi kardeşi vardır.
a) Korkunç Balta Han, Yıldırım Tanrısı (Sürdeeh Süge Toyon).
b) Işık ve Şimşek Tanrısı (Haan Caasın veya An Caasın).
c) Kader Tanrısı (Tanghasıt Cılga Haan).
ç) Savaş Tanrısı (İlbis Han).
d) Ruhların Öfkesinin Müjdecisi (Uordaah Casabıl veya Orduk Casabıl).
e) Lûtuflar Müjdecisi (Han İeyehsit Ecen Ayıı veya Han İeyehsit Erden Ayıı).
f) Kuşlar Tanrısı (Süng Haan, Süngken Erilik veya Ereli, Homporuun Hotoy Hotun).
7) Mevâşî Tanrısı (Moğol Toyon): Karısı Usun Kuobah Hatun (?). Beşinci gökte şarkta otururlar. Kudretli, zengin, hayırhahtırlar. Alacalı ve siyah hayvanı severler. Bu renklerdeki davarları besleyenler, bu iki karı koca tanrı nazarında teveccühe nail olurlar.
8) Avcılık Tanrısı (Baay Bayanay): Bir Tunguz gibi uzun saçları var. Bu evinden ziyade, çokça ormanlarda ve tarlalarda bulunan serseri bir tanrıdır. Avcılar avda muvaffak olamadıkları yahut içlerinden birisi hastalandığı zaman, bir siyah “manda” kurban ederler. Şaman, bu mandanın etlerini, bağırsaklarını yakar. Merasim esnasında, “Bayanay”ın bir tavşan pöstekisine sarılmış tahtadan bir tasviri, kesilen hayvanın kanı içinde yıkanır. Donların erimesi suları serbest bıraktığı zaman, suyun kenarına saçtan bir iple bağlanmış kazıklar çakılır. Bu ipe alacalı bezlerle saçlar asılır. Bundan başka suya tereyağı, çörekler, şekerler, paralar atılır. “Bayanay” bu armağanları arkadaşı olan Balıkçılar Tanrısı “Vondık (?)” ile paylaşır. Bu fakir olmakla beraber, daima şen, geveze, soytarıdır. Bundan başka, “Bayanay”ın daha yedi arkadaşı vardır ki, bunlardan üçü avcılara dost, diğerleri düşmandır.
9) Göğün yolunu bekleyen Tanrılar:
a) Kapıcı (Bosol Toyon) ve (Buomca Hotun).
b) Er Tanrısı (Bran Batır), domuzlar ahırının ve avlunun tanrısı (Alas Batır).
c) Muhtelif ateşlerin yedi kardeşi: Al Ot İccite, Bırca Bıtık, Kiriş Tölözer (?), Kündül Çagaan, Küre Çagaan, Hun Çagaan, Hatan Sütoya (?), Ilgın Arpaya (?). Bunlardan başka, “Moğol Toyon” ailesinden fakirler tanrısı “Mucera” (?) vardır ki bütün serveti şu türküde gösterilmiştir:
Üç balık tuzağı, üç ağ,
Üç beyaz inek,
Üç küçük kumral öküz.
Böyle fakir ailelerin tanrısı, yarım balıkçıların, yarım çobanların esirgeyicisidir. Yoksulların, kumral ve beyaz tüylü mevâşîsinin hamişidir.
Sekiz-Ağa Uza: Yakutlarda aşağı kola mensup ilahlar, yani “Yer-Su”lar, sekizdir.
1) Namütenahinin Ulu Hanı “Ulu Teye” veya “Ulu Toyon”.
2) Tunç Başlı Han “Altan Sabaray Toyon”.
3) “Talıırdaah Taan Taralıı Toyon” veya “Tasıırdaah Taan Taralıı Toyon”(?)
4) Günah Han “rah Toyon” (Aran “günah” demektir).
5) Balçık Yürekli Han “Bour Malaahay Toyon”.
6) Yakutlar Hastalığı “Terad” (?).
7) Çinli Baksay Han “Kıtay Bahsi Toyon”.
8) Namık Hanım “Namık Hotun”.
Aşağı koldaki ilahların reisi, “Ulu Toyon”dur.
“Ar Toyon Ağa” yukarıki kolun dokuz aşiret tanrılarına reislik eder. Kâinata
Yakutlar üzerine yaptığı çalışmaları ile tanınan Rus Türkoloğu.
