олохтоох салайааччылартан норуот иэдээҥҥэ түбэспитин аахсыбат итинник оруол маһы ортотунан дьаһалымсыйыыны утарааччылар, балаһыанньаны көннөрөргө туруорсааччылар көстүтэлээн барбыттара. Онон, дойду үрдүкү салалтатыгар үҥсүү үгүстүк тиийэн, партия Киин Комитета бэл оччолорго тыа хаһаайыстыбатын салайыыга БСК(б)П Саха уобаластааҕы комитетын сыыһаларын туһунан 1943 сыл муус устар 10 күнүгэр хайа муҥун анаан-минээн уураах таһаарбыттаах. Бу төһө да хойутаан таҕыстар, саха тыынын өлөйдөөбүт, уурааҕы дьүүллэспит обком пленумун кэнниттэн республика саҥа салалтата, туһулаан правительство председателэ И.Е. Винокуров, норуоту быыһыыр суһал дьаһаллары ылбытынан барбыта. Оннук дьаһалларынан буолбуттара: урут туттуллубакка сылдьыбыт сүөһүнү көрүүгэ, от үлэтигэр эбии төлөбүрү сөргүтүү, кэтэх хаһаайыстыбаларыгар сүөһүтэ суох хаалбыт колхозтаахтары сүөһүлээһин, сэлликкэ ылларбыт дьоҥҥо кымыстаан иһэллэригэр биэ биэрии, иккилии-үстүү килограммынан да буоллар, киһи ахсын лимиит диэн ааттаан мээккэ бурдуту түҥэтии эҥин.
Маннык дьаһаллар дьон маассабайдык хоргуйан өлүүтүн тохтоторго төһө да көмөлөөх буолбуттарын иһин сэллик ыарыы иэдээнэ өргө диэри ааһан-араҕан биэрбэтэҕэ уонна саха норуотун генофонугар өтөрүнэн көммөт охсууну оҥорон ааспыта.
Сэллик уонна сэрии кэминээҕи хоргуйуу тустарынан суруйарбар урут да, бу да сырыыга чахчы эрэнэр эрэ докумуоннарбар олоҕурбутум да, олоҕурабын да. Инньэ гынан аны бу ыстатыйабар сыһыарыы быһыытынан бэриллэр таблицаҕа тохтуоҕум. Таблица, сигэнэр атын докумуоннарым курдук, СР Национальнай архивын уруккута «ПАЯО КПСС» дэнэр филиалыттан ылылынна.
Таблица – биһиэхэ тиийбит кырдьыктаах да, туһалаах да докумуоннартан биирдэстэрэ. Аата «Справка об естественном движении населения Якутской АССР» диэн. Тигиллэ сылдьар докумуона «Объяснительная записка по естественному движению населения Якутской республики» диэн ааттаах. Лииһин ахсаана 83. Бу докумуону Киин Комитет 1943 сыллааҕы уурааҕа тахсыбытын кэннэ республика Верховнай сэбиэтин депутата, министр Г.М. Чудинов баһылыктаах саҥа обком тэрийтэрбит комиссията оҥорбут. Атыннык эттэххэ, комиссия обком урукку састаабын сыыһаларын ууран биэрэргэ тирэх буолар сыысхала суох дааннайдары булар, олорго олоҕуран тустаах мөккүһүннэрбэт объективнай түмүктэри оҥорор аналлааҕа. Ол да курдук комиссия саха нэһилиэнньэтин өлүүтэ Советскай былаас сылларыгар тоҕо үксээбитин быһаарарыгар, үс биричиинэни: суту-курааны, сэрии үтүргэнин, салалта сыыстарыытын – ааттаан баран, «пренебрежительное отношение к человеку, игнорирование культурно-бытовых, исторически сложившихся особенностей быта якутского народа» диэн оччолорго мээнэҕэ этиллибэт бэрт хоһуун тылларынан түмүктүүр (ф.З, оп.71, д.81, л.58).
Оттон таблицаҕа эргилиннэххэ – бу биһиэхэ тиийбит кырдьыктаах да, оччотооҕу кэми таба өйдүүргэ туһалаах да докумуоннартан биирдэстэрэ. Ол гынан баран, бэйэм өйдүүрбүнэн туох да уратылааҕар тохтообокко ааһарым хайдах да табыллыа суох курдук. Туох-ханнык иннинэ таблица дааннайдара
