przeobrażeń kryzysu:
1) Kryzys bankowy – załamanie rynku kredytowego w 2008 roku,
2) Kryzys zadłużenia krajów, spowodowany wprowadzaniem m.in. tzw. pakietów stymulacyjnych (ratunkowych) rządów dla instytucji finansowych,
3) Procesy zacieśnienia polityki fiskalnej (konsolidacji, restrykcyjności – ang. austerity) w większości krajów,
4) Kryzys wzrostu – osłabienie wzrostu gospodarczego i recesja w strefie euro,
5) Kryzys społeczno-polityczny wynikający z wysokiej skali bezrobocia, rozwarstwienia społecznego i zubożenia społeczeństw oraz niepewności warunków gospodarowania i problemów związanych z polityką imigracyjną,
6) Niewielka skuteczność wdrażanych „reform zarządzania gospodarczego” na szczeblu ponadnarodowym, w tym paktu stabilności i wzrostu,
7) Niekonwencjonalne działania w zakresie polityki pieniężnej, w tym „luzowanie ilościowe” (ang.: QE – quantitative easing), polegające na skupie aktywów przez bank centralny i ujemne stopy procentowe, przy niewielkim jednak w rzeczywistości ich wpływie na realną gospodarkę,
8) Wyhamowanie konsolidacji fiskalnej w celu odbudowy popytu wewnętrznego i pobudzenia wzrostu poprzez inwestycje strategiczne na szczeblu UE oraz krajowym.
Kryzys bankowy leżący u podstaw polityki ekonomicznej i finansowej rozszerzał się w kolejnych latach na pozostałe rynki finansowe:
– rynek kapitałowy – powodując spadek kursów akcji,
– rynek walutowy – przyczyniając się do spadków kursów walut krajów transformujących gospodarkę i krajów rozwijających się, a następnie paraliżując w dużym stopniu rynek międzybankowy i rynek kredytowy.
Następnie kryzys finansowy wszedł w kolejną fazę – transmisji jego impulsów na sferę realną, powodując spowolnienie gospodarcze w krajach rozwiniętych. W celu podtrzymania fundamentów gospodarek poszczególnych państw uruchamiano programy pomocy państwowej w różnorodnych formach stymulacji finansowej (niekonwencjonalne metody polityki pieniężnej) oraz regulacje ostrożnościowe, wspierane przez scentralizowane, ponadnarodowe i krajowe formy nadzoru finansowego. Kreowanie nadmiernej ilości wydatków publicznych przez władze publiczne przyczyniło się z kolei do narastania długu publicznego, grożąc niewypłacalnością niektórych państw.
W 2010 roku globalny kryzys ekonomiczny uzewnętrznił więc kolejno problem narastającego szybko zadłużenia państw. Zadłużenie rosło wprawdzie od wielu lat, ale kryzys ekonomiczny spowodował jego nasilenie i upowszechnienie. Wzrost ten uzmysłowił rynkom i politykom ryzyko fali załamania finansowego. Wystąpiła obawa, że w jego następstwie wiele państw zadłużonych na dużą skalę może stać się niewypłacalnymi. Bankructwo może grozić też kolejno bankom i instytucjom będącym wierzycielami. Ryzyko to może się zwiększać w przyszłości, w wyniku zastosowania nieodpowiednich strategii, np. stosowania przez dłuższy czas „polityki ujemnych stóp procentowych” lub wyjścia z ich stosowania, zwłaszcza przy odejściu od systemu „luzowania polityki pieniężnej”, po odejściu od lub ograniczeniu ekspansywnej polityki fiskalnej rządów i zaniechaniu stymulowania gospodarki, bądź wycofaniu pomocy finansowej dla kraju (np. Grecji), w Polsce – np. dla niektórych przedsiębiorstw (kopalni węgla kamiennego) lub w przypadku likwidacji specjalnych stref ekonomicznych.
W literaturze ekonomicznej uważa się, że jeżeli za początek globalnego kryzysu można uznać upadek amerykańskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers, to w połowie października 2016 roku obchodzono 8. rocznicę tego spektakularnego bankructwa. Jeżeli zaś za początek kryzysu uznana zostanie interwencja EBC z sierpnia 2007 roku (kiedy bank centralny przeznaczył 95 miliardów euro na fundusze powiązane z BNP Paribas), to kryzys wszedł już w 10. rok swego istnienia. Jeżeli jednak za kryterium końca kryzysu uznamy odejście od polityki pieniężnej, mającej przeciwdziałać temu kryzysowi, to wówczas należy uznać, że kryzys trwa nadal – banki centralne nie dokonują normalizacji (zacieśniania) polityki pieniężnej. W latach 2010–2011 kilka banków centralnych zdecydowało się wprawdzie na podniesienie stóp procentowych (w tym EBC i banki krajów skandynawskich), ale następnie wycofały się z podjętych podwyżek. Obecnie w tych krajach oprocentowanie znajduje się na poziomie 0% albo nawet poniżej.
W polityce ekonomicznej i fiskalnej poszczególnych krajów pojawiły się dwa modele reakcji na kryzys. Jeden z nich zakłada zwiększenie wydatków publicznych, zwłaszcza finansujących inwestycje lub wydatki społeczne, powodujących „rozluźnienie fiskalne”, a w efekcie jeszcze większe zadłużenie, drugi przeciwnie – kładzie nacisk na tzw. konsolidację fiskalną, czyli ograniczenie wydatków lub zaostrzanie w innych formach polityki budżetowej państwa (np. podwyższanie wieku emerytalnego, podatków czy likwidację ulg podatkowych).
Powszechne jest zjawisko polityki fiskalnej związane z występowaniem „skłonności do deficytu” i tworzenia tzw. iluzji fiskalnej związanej z luźną polityką fiskalną i wydłużaniem zapadalności długu publicznego do kilkudziesięciu, a nawet stu lat (ang. ultra-long debt). Odbiorcami długu są globalne fundusze inwestycyjne i top-banki działające na światowych rynkach finansowych, a strategia zadłużenia często tworzona jest w ramach wspólnych z suwerenem organizacji (np. w USA – ang. Treasury Borrowing Advisory Comittee dyskutująca co kwartał na temat finansowania deficytu budżetowego). Iluzji tej ulegają wyborcy, którzy nie dostrzegają przyszłych obciążeń związanych z prowadzoną przez decydentów luźną polityką fiskalną w teraźniejszości. Zjawisko takie występuje z większą intensywnością, gdy finansowanie rozluźnienia fiskalnego rozbite jest na wiele grup społecznych.
Komisja Europejska już w końcu 2009 roku wezwała do redukcji deficytu budżetowego i zadłużenia oraz konsolidacji finansów publicznych8. Nie było ono w pełni skuteczne. W praktyce większości krajów wymagania traktatowe, dotyczące norm ostrożnościowych i pomocy publicznej nie były przestrzegane, zawiodły różnorodne mechanizmy dyscyplinujące i restrykcyjne polityki budżetowej. Na szczeblu Unii Europejskiej zaproponowano więc ponadnarodowy system prawny prewencyjnej polityki fiskalnej i jej egzekwowania oraz system organizacyjno-finansowy ochrony budżetów krajowych. Pierwsze elementy tzw. europejskiej reformy zarządzania gospodarką budżetową, mające na celu zwiększenie dyscypliny finansowej pojawiły się w latach 2010/2011 w formie modyfikacji Paktu stabilności i wzrostu z 1997 roku (por. pkt 3.3. Stabilizacyjne reguły fiskalne).
Od 1 stycznia 2011 r. weszła w życie reguła europejskiego semestru. Obejmuje ona wstępne, wzajemne opiniowanie budżetów krajowych i wzmocniony nadzór budżetów publicznych ze strony organów UE. Stały nadzór nad procesem wprowadzania zmian prawnych i wdrażania programu naprawczego miałyby pełnić odpowiednie instytucje unijne i organy oraz MFW9. Wprowadzono także regulacje prawne zaostrzające politykę fiskalną i zastosowano sankcje w przypadku rozluźniania krajowej polityki fiskalnej. Zastosowanie sankcji opierać się ma na tzw. odwrotnej większości kwalifikowanej, w ramach której uchwała o skorzystaniu z sankcji za nieprzestrzeganie paktu stabilizacji i wzrostu byłaby wiążąca, gdy nie sprzeciwi się jej większość krajów członkowskich. Od 2013 roku obowiązuje umowa między 25 państwami UE, w tym Polski z marca 2012 roku (Pakt fiskalny,
Komunikat KE do Parlamentu Europejskiego i Rady – Długoterminowa stabilność finansów publicznych w gospodarce wychodzącej z kryzysu, COM 545/2009, 14.10.2009 r.
Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1175/2011 w trakcie roku budżetowego występuje podział na dwa „semestry europejskie”: w pierwszym, prewencyjnym – europejskim – po publikacji
