na ochronę zdrowia, finansowanych do 1998 roku z budżetu państwa jest pokrywane ze środków wyodrębnionego z budżetu państwa podsystemu Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), będącego podmiotem sektora finansów publicznych. Od 1999 roku część zadań administracji rządowej została przekazana nowym jednostkom samorządu terytorialnego, co także ograniczyło zakres redystrybucji budżetu państwa, ale już od 2001 roku uległa na kilka lat zwiększeniu. W wyniku reformy systemu emerytalnego przeprowadzonej w 1999 roku i reform racjonalizujących wydatki budżetowe w 2004 roku zakres udziału wydatków o charakterze socjalnym w stosunku do PKB się zmniejszył. W latach 2009–2012 udział więc wydatków budżetu państwa w PKB stopniowo obniżał się i wynosił odpowiednio 22,3%, 21,3%, 20,6% oraz 20,2%. Wynikało to m.in. z „uszczelnienia” systemu rentowego. Obecnie udział ten w latach 2014–2017 kształtuje się odpowiednio: 18,9%, 18,8%, 19,8% oraz 19,6%. Lata 2016–2017 cechuje ekspansywna polityka socjalna państwa, wynikająca w szczególności z realizacji programu Rodzina 500+, która spowodowała wzrost o 1,2% kwoty wydatków w PKB oraz wzrost wydatków, który będzie postępował w kolejnych latach w związku z obniżeniem wieku emerytalnego.
Udział wydatków sektora publicznego w PKB kształtował się na poziomie średniej krajów Unii Europejskiej, nieco powyżej średniej krajów OECD i aż o 5,4% PKB wyżej niż w krajach CEES. Udział wydatków wzrasta też w wyniku decyzji parlamentarnych zwiększających nowe obowiązkowe zadania obrony narodowej (wskaźnik 1,95%, a następnie 2% do PKB) oraz nakładów na integrację z Unią Europejską (składka członkowska, udziały w unijnych instytucjach oraz współfinansowanie wydatków).
Wydatki, których wyznaczenie w ustawie budżetowej jest obowiązkowe, a ich wielkość oraz konieczność sfinansowania wynika z ustaw i innych zobowiązań normatywnych (nazywane wydatkami prawnie zdeterminowanymi lub sztywnymi), wzrastają w Polsce od połowy lat 90. XX w. i wynoszą ok. 70% całości wydatków budżetu państwa. Pozostałe wydatki, nazywane wydatkami elastycznymi państwa, mają tendencję malejącą, co oznacza mniejszy zakres swobody w zakresie decyzji dotyczących proporcji budżetowych kształtowanych przez rząd. Wydatki obowiązkowe to: składka do budżetu UE, subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego, dotacje dla FUS i KRUS, wydatki na obsługę długu publicznego, na wynagrodzenia, renty i emerytury, zasiłki socjalne, część wydatków na finansowanie dróg, wydatki na obronę narodową, uposażenia sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku, świadczenia emerytalno-rentowe funkcjonariuszy i uprawnionych członków ich rodzin oraz na programy wieloletnie i inne.
Wydatki publiczne (sektora publicznego), w tym wydatki budżetu państwa, mają zróżnicowany charakter. Podziały ich mogą być więc dokonywane według różnych, wzajemnie się przenikających i uzupełniających kryteriów oraz metod grupowania.
Środki publiczne przekazywane są:
– poza sektor finansów publicznych, finansując podmioty sektora prywatnego (gospodarstwa domowe i podmioty gospodarcze), a także
– finansują podmioty publiczne w ramach sektora państwowego i samorządowego, z tym że przepływy między podmiotami sektora finansów publicznych nie są ujmowane ani jako wydatki, ani jako dochody sektora finansów publicznych (obowiązuje ujęcie nominalne, po konsolidacji).
Wydatki budżetowe występują w formie:
– wydatków nabywczych (definitywnych), dokonywanych przez dysponentów środków budżetowych na własny rachunek ze środków oddanych do dyspozycji danej jednostki w ramach budżetu; stanowią zapłatę za zakupione towary i usługi na rzecz tych jednostek oraz odszkodowania;
– wydatków redystrybucyjnych (przelewowych, transferów), przenoszących środki finansowe między podmiotami, ale niezwiązanych ze świadczeniem wzajemnym.
Wydatki budżetowe możemy również podzielić na:
– osobowe, występujące w wielu formach prawnych – stanowią odpłatę za wykonywaną pracę osobistą w ramach stosunku pracy (nazywane wynagrodzeniami), a także jako honoraria, nagrody, premie oraz wydatki socjalne, w tym renty i emerytury, stypendia, zasiłki z pomocy społecznej;
– rzeczowe – jako formy bezpośredniego finansowania jednostek budżetowych lub bezzwrotnych, nieodpłatnych dotacji budżetowych na rzecz różnych podmiotów, finansujących konkretne działy gospodarki narodowej, prognozy, projekty i ich zadania.
Mogą one być również ujęte z punktu widzenia kryterium ekonomicznego jako wydatki:
– majątkowe (inwestycyjne, kapitałowe) – prowadzące do powiększania majątku danej jednostki,
– bieżące – służące funkcjonowaniu jednostki.
Proporcje podziału wydatków można też rozpatrywać z punktu widzenia podmiotowego podziału zadań i środków finansowych między:
– gospodarkę budżetową państwa (zwaną podsektorem rządowym) a
– gospodarkę budżetową jednostek samorządu terytorialnego (podsektor samorządowy), przy czym podział środków tego sektora, według zasady adekwatności dochodów wyrażonej w Konstytucji RP powinien odpowiadać zadaniom przypadającym z mocy ustawy poszczególnym jednostkom samorządowym.
Sposobem prezentowania wydatków budżetowych jest ich podział według funkcji państwa.
Tradycyjnie wyróżnia się wydatki na:
– cele gospodarcze – na finansowanie podmiotów i zadań gospodarczych, przy czym zakres bezpośredniego finansowania z budżetu zmniejszał się w polskich budżetach; po 2016 roku rosną wydatki publiczne (np. z Polskiego Funduszu Rozwoju, ale pozostaje on poza sektorem finansów publicznych i wydatki na te cele będą miały w dużej mierze charakter zwrotny);
– cele socjalno-kulturalne – ten rodzaj zadań, w coraz szerszym zakresie, jest przekazywany do finansowania z budżetów samorządu terytorialnego;
– wydatki o charakterze władczym – finansują działalność organów władzy, administracji, sądownictwa, prokuratury, utrzymanie sił zbrojnych oraz porządku wewnętrznego.
Podział ten stanowi podstawę działowego układu polskiej klasyfikacji budżetowej. Tworzą ją następujące działy (które zarazem stanowią rodzajowy zestaw zadań finansowany z budżetu): rolnictwo i łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo, górnictwo i kopalnictwo, przetwórstwo przemysłowe, wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę, handel, hotele i restauracje, transport i łączność, usługi, gospodarka komunalna i ochrona środowiska, mieszkaniowa, informatyka, nauka, oświata i wychowanie, szkolnictwo wyższe, kultura i ochrona dziedzictwa narodowego, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, kultura fizyczna i sport, turystyka, administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo publiczne, wydatki na ubezpieczenie społeczne, obrona narodowa oraz urzędy naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa, ogrody botaniczne i zoologiczne itp.
Każdy wydatek jest adresowany do realizujących go podmiotów, zwanych dysponentami,
