(kolonii) „dla wyżywienia naszego narodu”. Jak więc widzimy, pierwsza część programu (pkt 1–3) została poświęcona ówczesnej polityce zagranicznej rzutującej na stosunki wewnętrzne. Druga część programu (pkt 1–4) dotyczyła niemieckiego obywatelstwa i związanych z tym obowiązków i praw. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tu pkt 4 mówiący o obywatelstwie, dlatego zacytuję go w całości, ponieważ będzie on rzutował na całą politykę narodowościową w późniejszym okresie (specjalne ustawodawstwo norymberskie dotyczące Żydów): „Obywatelem państwa (Staatsbürger) może być tylko ten, kto jest Volksgenosse. Volksgenosse może być tylko ten, kto ma krew niemiecką, niezależnie od wyznania. Żaden Żyd nie może przeto być Volksgenosse”. Dalsze punkty programu dotyczą reformy stosunków ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych, oświatowych, religijnych i politycznych. Punkt 24 wysuwa zasady „dobro ogółu przed dobrem jednostki”. Program kończy się punktem 25, w którym stwierdza się, że wszystkie postulowane reformy spowodują zmianę istniejących stosunków, jeśli będzie „stworzona silna władza centralna Rzeszy”. Gdy nastąpi „bezwzględne panowanie centralnego parlamentu politycznego nad całą Rzeszą i w ogóle nad wszystkimi jej organizacjami”.
NSDAP wysuwa więc hasła typu: uzdrowienie wewnątrz niemieckich stosunków na zasadach czystości rasowej; zniesienie „panowania renty”; silnej władzy centralnej; zasada prymatu dobra ogółu; postuluje również reformy agrarne, tworzy koncepcje korporacjonizmu24. Głosząc hasła chwytliwe dla wszystkich klas i warstw społecznych, zaczęła przyciągać do siebie coraz więcej zwolenników, szczególnie osób niezadowolonych z istniejących stosunków politycznych i gospodarczych oraz uważających się za pokrzywdzonych przez los. To było jedno źródło napływu nowych członków, drugim źródłem był strach ludzi przed rewolucją, której byli świadkami bądź uczestnikami.
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi tego małego początkowo ugrupowania typu „völkisch”, była sytuacja gospodarcza Niemiec, charakteryzująca się głębokim kryzysem oraz cichą zgodą miejscowego oddziału Reichswehry kontrolującego tego typu ugrupowania polityczne. Okres lat 1920–1923 charakteryzował się napływem do partii młodych ludzi rekrutujących się z grupy wojskowych, którzy zostali zdemobilizowani w wyniku postanowień traktatu wersalskiego. Tworzyli oni najbardziej aktywną i zdyscyplinowaną część członków drużyn bojowych partii. NSDAP powiększyła gwałtownie swój skład członkowski również przez napływ elementów drobnomieszczańskich, zrujnowanych kryzysem i sfrustrowanych ogólną sytuacją polityczną w tworzącej się republice. Ponieważ NSDAP głosiła hasła rewolucji narodowej, część społeczeństwa była zainteresowana zmianą swojej sytuacji, ustawiając się we wrogiej pozycji do ustroju republikańskiego i szukając możliwości realizacji swoich celów, wstępowała do partii narodowych socjalistów.
Napływ nowych członków, szczególnie byłych wojskowych, spowodował zmiany w kierownictwie partii, usuwając stopniowo starych działaczy i tworząc nową elitę NSDAP, związaną z monachijskim dowództwem Reichswehry (armia).
Wzrost szeregów partyjnych oraz rozwijanie działalności propagandowej wiązały się z dużymi kosztami rzeczowymi i finansowymi, których członkowie nie mogli świadczyć, rekrutując się z warstw ubogich lub zrujnowanych finansowo oraz osób pozostających na żołdzie armii, a po zdemobilizowaniu zaś bez środków finansowych.
Środki te NSDAP zaczęła zdobywać dzięki poparciu, jakiego udzieliła jej oligarchia finansowa i kręgi wielkiego kapitału, uznając po pewnym czasie, że leży to w ich własnym interesie. Wzrastający ruch robotniczy był dostatecznym powodem zagrożenia interesów klas posiadających. Wytworzyło się nawet przekonanie wśród burżuazji popierającej NSDAP, że po pokonaniu robotniczego ruchu rewolucyjnego będzie można zlikwidować partię narodowych socjalistów.
Pomoc finansowa wielkiego kapitału stworzyła sytuację, w której NSDAP musiała realizować i zaspokajać potrzeby dwu różnych warstw społecznych. „Z jednej strony – pisze Banaszkiewicz – była ona zobowiązana realizować politykę odpowiadającą wielkiemu kapitałowi finansującemu partię, z drugiej zaś – musiała uwzględnić niektóre postulaty wysuwane przez zdeklasowane elementy pochodzenia drobnomieszczańskiego tworzącego jej bazę społeczną”25.
Na temat poparcia finansowego partii nazistowskiej przez kręgi kapitalistyczne zwrócił uwagę T. Filipiak, pisząc: „Położenie burżuazji jako całości, przed dojściem do władzy faszyzmu, było skomplikowane. Wzrastająca siła klasy robotniczej, udział jej przedstawicieli w burżuazyjnych parlamentach i rządach stanowiły zagrożenie dla kapitalizmu. Słaba władza nie mogła rozwiązać sprzeczności kapitalizmu ani zdławić ruchu demokratycznego. Dlatego faszyzm, występujący głównie przeciwko klasie robotniczej i wszelkim elementom postępowym z jednej strony oraz przeciwko kapitałowi zagranicznemu z drugiej strony, okazał się poszukiwanym i dobrym sojusznikiem, burżuazja udzieliła więc mu pomocy finansowej”26.
W grudniu 1920 r. partia NSDAP kupiła podupadającą gazetę „Völkischer Beobachter” – pozwoliło to na rozszerzenie i wzmocnienie tym samym akcji propagandowych.
2. Walka polityczna NSDAP o władzę
Na czele partii w początkowym okresie stał kilkuosobowy zarząd, mający kompetencje dotyczące polityki ruchu i kierowania jej realizacją. Członkowie funkcyjni to: pierwszy i drugi przewodniczący, pierwszy i drugi sekretarz oraz pierwszy i drugi skarbnik. Istniało kilka funkcji ruchomych, np.: werbowanie nowych członków (Werbeobmann), kierownik spraw organizacyjnych (Geschäftsführer), obsługa zebrań partyjnych (Versammlungsobmann).
Głosowanie nad wypracowanymi uchwałami odbywało się poprzez zwykłą większość. W styczniu 1920 r. funkcję przewodniczącego partii pełnił Harrer.
Realizacja polityki partii musiała się oprzeć i opierała się na dwu zupełnie różnych sferach. Nastąpił tu podział na sferę polityki długofalowej i krótkofalowej. Polityka długofalowa miała zabezpieczyć interesy klas posiadających, natomiast polityka krótkofalowa zabezpieczała interesy doraźne członków partii (dawała podstawę do egzystencji i perspektywę zmian na lepsze po rewolucyjnym zdobyciu władzy). Takie kształtowanie polityki partii legło u podstaw sprzeczności wewnętrznej już na samym jej początku.
Narastał konflikt na tle różnych zapatrywań na cele i strukturę partii. Koncepcje Hitlera zwyciężyły i na podstawie nowego statutu z 1921 r.27 w miejsce wewnątrzpartyjnej demokracji i dyskusji w wąskim gronie słuchaczy wprowadzono do organizacji zasadę wodzostwa (Führerprinzip) i szeroką akcję propagandową. Zasada wodzostwa zakładała bezwzględnie podporządkowanie członków partii decyzjom wodza. Również w 1921 r. partia nazistowska utworzyła własne wojskowe oddziały szturmowe (SA), wzmacniające tym samym własną działalność i uzyskując przewagę nad innymi organizacjami nieposiadającymi formacji bojowych. Towarzysze partyjni nie mogli wybaczyć Hitlerowi, że przyjmuje do partii, a szczególnie do oddziałów SA elementy awanturnicze i złodziejskie. Wyrażali zdziwienie, skąd czerpie się środki finansowe na opłacanie oddziałów szturmowych. W listopadzie 1923 r. NSDAP liczy około 55 tys. członków i swoją działalnością obejmuje tereny poza Bawarią.
W omawianym okresie te dwa wyżej wymienione zdarzenia legły u podstaw przemian zachodzących w partii narodowosocjalistycznej, tj. uchwalenie statutu partyjnego opartego na zasadzie wodzostwa oraz utworzenie własnych oddziałów szturmowych (Sturm-Abteilungen SA). Zdarzenia te zapoczątkowały jednocześnie tworzenie ram organizacyjnych
M. Maciejewski,
Por. J. Banaszkiewicz,
T. Filipiak,
Statut NSDAP szeroko omawia J. Banaszkiewicz,
