Reichstag i Radę Rzeszy, Hitler zademonstrował, że istnieje ciągłość władzy z jednej strony, ponieważ pozostały instytucje starego systemu państwa, a zapowiedź prolongowania ustawy o pełnomocnictwach wskazywała z drugiej strony, że chciał zachować legitymację oraz wrażenie o legalności swego stanowiska i prawomocność późniejszych działań.
Odsunięcie Reichstagu i Rady Rzeszy od udziału we władzy (a właściwie zwężenie ich roli), a upełnomocnienie kanclerza do jej sprawowania otwierało drogę do systemu dyktatury Hitlera, do osiągnięcia całkowitej władzy, kiedy to podejmowanie decyzji i inicjatywa ustawodawcza są scentralizowane i zmonopolizowane przez jedną osobę z pominięciem ciał kolegialnych, istniejących w systemie politycznym państwa hitlerowskiego.
Ewolucja systemu państwowego odbywała się w kierunku scentralizowania poszczególnych elementów tego systemu poprzez eliminację ogniw władzy, jednak początkowo przez ich ostrożne ograniczenie kompetencji.
Sytuacja ta dała podstawy do wysunięcia teorii, że w Trzeciej Rzeszy obowiązuje nadal konstytucja weimarska, a rządy Hitlera opierają się formalnie bądź na tej konstytucji, bądź też na ustawach uchwalonych w formie i warunkach przewidzianych dla jej zmiany, że uchylone są tylko te przepisy, które pozostają w sprzeczności z ustawodawstwem gabinetu Hitlera, wszystkie inne obowiązują i w każdej chwili mogą być zastosowane, możemy inaczej powiedzieć, że system polityczny państwa istnieje dalej, a uległy zmianie tylko pewne przepisy, które uznano za anachroniczne dla nowej sytuacji politycznej. Teoria ta była dość popularna w pierwszych miesiącach rządu Hitlera, w miarę jednak, jak poszczególne ogniwa systemu władzy zaczęły ulegać zmianom, a punkt ciężkości w mechanizmie władzy przesuwał się w kierunku osoby kanclerza, teoria ta okazała się fałszywa. Formalnie poprawna, ale pozostająca w jaskrawej sprzeczności z rzeczywistością i praktyką polityczną. Fakt dojścia do władzy Hitlera i jego partii, a więc grupy zwalczającej faktycznie i programowo system republikański, był końcem tego systemu państwowego. Założeniem systemu politycznego rządów Hitlera były program i praktyka polityczna partii narodowosocjalistycznej, w związku z tym ustawa zasadnicza przestała obowiązywać „wskutek milczącego i samego przez się zrozumiałego nieprzestrzegania i ignorowania jej przepisów”47.
Nowy system polityczny i instytucjonalny państwa nie został ujęty w formę nowej ustawy zasadniczej. Trzecia Rzesza do końca trwania nie miała konstytucji w znaczeniu formalnym, a nawet wiele jej zasad systemowych opierało się raczej na praktyce niż na prawie pisanym. W pierwszym roku rządów zapowiadano, że nowa konstytucja zostanie opracowana i przedłożona narodowi niemieckiemu do przyjęcia w głosowaniu, wprawdzie ustawa z dnia 30 stycznia 1934 r. o przebudowie Rzeszy (Gesetz über den Nenaufbau des Reichs) przyznała rządowi Rzeszy prawo wydania nowej konstytucji, niemniej jednak od zamiarów tych odstąpiono. Dawało to możliwość większej swobody w mechanizmie sprawowania władzy bez konstytucji oraz panującej w Niemczech teorii prawa konstytucyjnego, według którego ustrój państwa wypływa z pewnych rzeczywistych stosunków i jest raczej syntezą teoretyczną tych faktów niż skodyfikowanymi normami prawnymi.
Zatem podstawą nowego ustroju był pewien mechanizm rządzenia (zorganizowane wykonywanie władzy), wsparty wieloma ustawami, wydanymi bądź przez parlament (tylko kilka), bądź też przez rząd sprawujący władzę ustawodawczą w tworzonym systemie państwa hitlerowskiego. Z ustaw tych za zasadnicze dla systemu uznać należy: Ustawę z 30 stycznia 1934 r. o przebudowie Rzeszy, likwidującą federalizm istniejący w systemie republikańskim oraz przyznającą rządowi Rzeszy prawo wydania konstytucji, Ustawę z 1 sierpnia 1934 r. o głowie państwa, łączącą w osobie Hitlera stanowisko prezydenta Rzeszy i kanclerza jako jedno ogniwo władzy, Ustawę z 1 grudnia 1933 r. o zabezpieczeniu jedności partii i Rzeszy, która uczyniła z partii narodowosocjalistycznej monopoliczną korporację prawa publicznego, równocześnie wbudowując NSDAP w struktury władzy państwowej, ustawę z 15 września 1935 r. o obywatelstwie Rzeszy, która zasadniczo ugruntowała oparcie sytuacji jednostki (osoby) na kryterium rasowości, Rozporządzenie wodza i kanclerza Rzeszy z 18 października 1936 r. o planie czteroletnim, w którego wyniku przelano na pełnomocnika ds. planu czteroletniego Goeringa władzę ekonomiczną. Mógł on wydać normy ogólne w zakresie spraw gospodarczych. Obok tych podstawowych ustaw uchwalono wiele innych regulujących kwestię struktury władzy Trzeciej Rzeszy, np. Ustawę o gminach z 30 stycznia 1935 r. jako ustawę zasadniczą państwa narodowosocjalistycznego (Grundgesetz des nationalsozialistischen Staates), która wyznaczyła ustrój i zadania podstawowej komórki państwa, gminy i miasta. Na niej miała się oprzeć przyszła budowa państwa narodowosocjalistycznego. Chodziło o stworzenie podstaw prawnych do realizacji zasady wodzostwa, która tu właśnie (w gminie) powinna dać swój początek, tu być widoczna i spoista, splatać interesy partii i państwa. Gmina miała współdziałać w osiąganiu najwyższego celu hitlerowskiego państwa: jedności narodu.
Wskazana wyżej Ustawa o zapewnieniu jedności partii i państwa z dnia 1 grudnia 1933 r. stwierdzała (§ 1 ust. 1), że „NSDAP stała się nosicielką niemieckiej myśli państwowej (politycznej) i nierozerwalnie związała się z państwem. Jest ona (partia) instytucją prawa publicznego”. Tym samym partia staje się monopolistyczną korporacją. Aby ten stan usankcjonować, ustawa w § 2 prawa publicznego informuje, że „dla zapewnienia najściślejszej współpracy instancji partyjnych i SA z urzędami publicznymi, zastępca wodza i szef sztabu SA wchodzą w skład rządu Rzeszy”. Partia zostaje „wbudowana” w państwo, członkowie partii stają się członkami rządu.
„Ciekawsze od tekstu ustawy – pisze Benz – są podejmowane przy tej okazji próby aparatu partyjnego zdefiniowania wzajemnej relacji partii i państwa”48. Lansowano pogląd, że „partia i państwo są jednym i tym samym” wtedy, gdy wszyscy członkowie wspólnoty narodowej podzielają światopogląd partii, a ustawy państwowe są tego wyrazem.
Niezwykłym „osiągnięciem” nazistów, w porównaniu z innymi autorytarnymi i faszystowskimi reżymami tego okresu – pisze Ailsby – była szybkość, z jaką zdołali oni wyeliminować przeciwników. W ciągu 18 miesięcy marszu do władzy zdołali zlikwidować wszelkie formy opozycji politycznej poprzez uniemożliwienie swoim oponentom zorganizowanie się w jeden wspólny front. W ciągu kolejnych sześciu miesięcy wszyscy ich przeciwnicy polityczni zostali wyłapani, aresztowani i wyjęci spod prawa49.
2. Ustrój polityczny
Program partii narodowosocjalistycznej uchwalony 24 lutego 1920 r. i uznany za niezmienny, jest w sprawach ustrojowych bardzo lakoniczny. Żąda, aby obywatelem państwa mógł być jedynie ten, kto jest „krwi niemieckiej”, wykluczając Żydów; żąda dalej, aby do obywateli państwa należała decyzja „w sprawach kierownictwa państwa i ustaw państwowych”, „aby zlikwidować wpływ partii politycznych na rządy państwem, aby istniała silna władza centralna w formie bezwzględnego autorytetu politycznego parlamentu centralnego” i aby wykonywanie ustaw ramowych Rzeszy w poszczególnych krajach związkowych należało do izb stanowych i zawodowych. Program jest więc rasistowski, jeżeli idzie o kryterium obywatelstwa, centralistyczny, jeśli idzie o zagadnienia federalizmu, demokratyczny, choć antypartyjny, jeśli idzie o naczelną władzę państwową Rzeszy, którą widzi w parlamencie politycznym, w strukturze zaś krajów Rzeszy staje na stanowisku korporacjonizmu zawodowo-stanowego.
Z tych zasad programowych zachowano w pełni zasadę rasistowską oraz hasła centralistyczne, znikły natomiast hasła supremacji demokratycznego parlamentu i zastąpione zostały zasadą wodzostwa występującą wyraźnie
K. Grzybowski,
W. Benz,
Ch. Ailsby,
