ulotek, po rozbijanie zebrań innych partii (przeciwników politycznych), sianie terroru, a na likwidacji osób niewygodnych (działających na szkodę NSDAP) kończąc.
W tym czasie dojrzewało w kierownictwie NSDAP przekonanie, że partia, a szczególnie jej oddziały szturmowe są w stanie zbrojnie przejąć władzę w Bawarii, a właściwie stolicy kraju Monachium. Tak się jednak nie stało, ponieważ podjęta przez nazistów w listopadzie 1923 r. próba zdobycia władzy w drodze zamachu zbrojnego się nie powiodła. Pucz zlikwidowano, a Hitler i większość przywódców NSDAP znaleźli się w więzieniu. Partia została zdelegalizowana.
W 1923 r. powstał rząd „wielkiej koalicji”, złożony z socjaldemokratów, Centrum, demokratów i Volkspartei. Na czele rządu stanął Stresemann, przywódca Volkspartei.
Urząd kanclerski piastował on tylko trzy miesiące, przez sześć lat zaś, do 3 września 1929 r., był ministrem spraw zagranicznych. Na tym stanowisku Stresemann wyprowadził Niemcy z grona państw zwyciężonych, odzyskał dla nich pozycję mocarstwową, usunął z ziemi niemieckiej wojska okupacyjne, nie zapłacił odszkodowań, snuć będzie misterne intrygi między Londynem a Paryżem, w perfidny sposób przygotuje rewizję granic niemieckich.
Szantaż – pisze Pajewski – był najulubieńszą i najbezpieczniejszą bronią Stresemanna. „Obawiam się dwóch rzeczy – powie 13 sierpnia 1923 r., nazajutrz po objęciu urzędowania, do ambasadora angielskiego lorda d’Abernona – na razie wielkiego sukcesu komunistycznego, a w następstwie gwałtownej reakcji nacjonalistycznej”. Tymi dwoma straszakami – niebezpieczeństwem komunistycznego przewrotu i widmem zwycięstwa skrajnej, nacjonalistycznej, imperialistycznej prawicy – działać będzie Stresemann na koalicję zwycięzców. Tymi straszakami uzyskiwać będzie ustępstwo za ustępstwem28.
Druga faza działalności NSDAP rozpoczęła się w 1929 r. i trwała do objęcia władzy w 1933 r.
Partia narodowosocjalistyczna po upadku puczu monachijskiego musiała zmienić metody dotychczasowych działań, które nie przynosiły spodziewanych efektów. Kierownictwo NSDAP doszło do wniosku, że jeśli sytuacja polityczna w Niemczech stała się stabilna, to rewolucyjne metody walki nie mają sensu. Należy w ukształtowanej sytuacji pójść drogą legalnego zdobycia władzy, stosując równocześnie inną strategię i praktykę.
Do pierwszych działań partii w czasie jej odbudowy należy zaliczyć rozszerzenie zasięgu działalności na cały obszar Niemiec, nie zmieniając struktury organizacyjnej, a przenosząc tylko już stworzony model partii w Bawarii z 1923 r. Z pomocą sympatyków partii i starszych członków (emisariuszy) zakładano nowe ogniwa. NSDAP z partii krajowej (regionalnej) z czasem przekształciła się w partię obejmującą swym zasięgiem całą Rzeszę. Początek tych działań datuje się na luty 1925 r. – okres odnowienia (Neugrünelung). Przy końcu 1925 r. liczba grup lokalnych NSDAP wynosi około 600 w całych Niemczech. Jako novum w strukturze organizacyjnej pojawia się podział na okręgi partyjne (Gau), teren działania partii pokrywa się z okręgami wyborczymi Republiki Weimarskiej. Działalnością na terenie Gau kieruje kierownik okręgu (Gauleiter) mianowany przez Hitlera.
Ważnym zabiegiem organizacyjnym w okresie odbudowy partii było ponowne odtworzenie SS (Schutzstaffel) w 1925 r. w charakterze organu stanowiącego osobistą ochronę Hitlera. Utworzona w 1923 r. SS w tym samym roku wraz z NSDAP i SA przejściowo zakazana w Republice Weimarskiej. Do obowiązków SS należała wspomniana już ochrona Hitlera oraz innych przywódców nazistowskich, jak również ochrona imprez NSDAP. Poza tym nadzorowała i przejmowała „opiekę” nad niepewnymi członkami partii i SA – odpowiadała za wewnętrzne bezpieczeństwo partii narodowych socjalistów29.
W latach 1928–1929 zreorganizowano i rozbudowano partię oraz jej formacje militarne (terrorystyczne). Stworzono także wielki aparat propagandowy, który za pomocą nowoczesnych środków socjotechnicznych rozpowszechniał ideologię faszystowską wśród mas.
W celu ukazania omawianej tu problematyki posłużymy się przykładem z prowincji Szlezwik-Holsztyn30.
Mimo początkowych trudności – pisze Schulz – NSDAP zdołała już wywalczyć godne sukcesy w wyborach do parlamentu powiatowego oraz do Zarządu Miejskiego, które odbywały się w dniu 17 listopada 1929 r. w Meldorf. Przyczyniła się do tego nie tylko sytuacja polityczna w całej Rzeszy, lecz także wydarzenia w Dithmarschen. NSDAP systematycznie zwiększała swą liczbę wyborców po wyborach do Reichstagu z 1928 r. Dithmarschen stanowiło od początku punkt ciężkości ruchu narodowosocjalistycznego. Logiczne więc, że pierwsze „wielkie wydarzenie propagandowe” NSDAP w Szlezwiku-Holsztynie po zniesieniu zakazu publicznych wystąpień Hitlera na terenie Prus (20 września 1929 r.) odbyło się 14 października w Heide. Na rynku Heide Adolf Hitler przyjmował »defiladę zwolenników ruchu« z prowincji Szlezwik-Holsztyn; uprzednio wygłosił dwu i półgodzinne przemówienie do członków NSDAP w Miejskim Teatrze w tym mieście”31.
Dalej Schulz odnotowuje przemówienie, jakie wygłosił Hitler.
„W swym przemówieniu – pisze Schulz – które niezwykle dokładnie opublikowała »Ditshmarschen Landeszeitung« Hitler rozwinął przed słuchaczami programowe założenia swego światopoglądu, jakie opisał już w Mein Kampf. Wychodził od swego »wyobrażenia o możliwości egzystencji narodu niemieckiego« i określił Niemcy jako zdrowy naród wówczas, gdy może on zarówno się wyżywić, jak i rozmnażać. Sprawozdawca DLZ określi to swymi słowami tak: »Każdy naród, który się sam ogranicza, podczas gdy inne narody w okrążającymi go krajach przybiera (sic!) liczebnie, musi zginąć. Jeżeli naród nie posiada narzędzi władzy jest niczym. Gdybyśmy chcieli się rozmnożyć, (…) nie mielibyśmy możliwości życiowych dla naszych dzieci (…)«. Ten »niekorzystny stosunek pomiędzy powierzchnią kraju i liczebnością narodu« może wprawdzie być usunięty na różne sposoby. Hitler nie pozostawił jednak wątpliwości, ku jakiemu rozwiązaniu zdąża: »Przyznaje się do takiego poglądu, że naród, gdy już istnieje, musi mieć do dyspozycji niezbędny kawałek ziemi. Zawsze trzeba było sobie go brać. Na tym świecie nie ma stałej własności poszczególnych narodów.(…)«.
»Dialektyka historii Hitlera« ukazuje się tu wyraźnie: jeżeli wzrasta liczba ludności – jedno z zasadniczych pojęć w Mein Kampf – wówczas przestrzeń staje się zbyt ciasna, dochodzi zatem do wojny o nową przestrzeń życiową; jeżeli liczba ludności zmniejsza się, wówczas silniejsze stają się inne narody i także dochodzi do wojny”32.
Na podstawie przytoczonych fragmentów tekstu można stwierdzić, że w latach 1928–1929 członkowie partii narodowosocjalistycznej zaczęli stopniowo przenikać do parlamentów oraz powiatowych zarządów miejskich (rad miejskich). Wchodzili również – jako członkowie – do różnych organizacji i stowarzyszeń zawodowych oraz społecznych, np.: stowarzyszenie rzemieślników, kupców, straży pożarnej, studentów. W 1928 r. rozpoczęli zakładanie własnych wyspecjalizowanych organizacji NSDAP w rodzaju: narodowosocjalistyczne związki prawników, lekarzy, nauczycieli. Powstało w ten sposób instrumentarium do pozyskiwania wpływów w najróżnorodniejszych obszarach interesów społecznych.
W sferze propagandowej organizowano wielką koncentrację zebrań, aby wywrzeć wrażenie na ludności danego okręgu, zwrócić jej uwagę na NSDAP. Członkowie lokalnych komórek partii byli szczególnie aktywizowani przy rozdzielaniu
J. Pajewski,
Zob. A. Ramme,
W. Schulz,
