z co najmniej trzema systemami percepcji: układem przedsionkowym (równowagą), propriocepcją i układem wzrokowym. Dysfunkcja któregokolwiek z nich lub też ich wspólnego działania może zaburzać proces percepcji, od którego zależą wszystkie wyższe umiejętności akademickie. Postawa wspiera i zarazem odzwierciedla funkcjonalny związek między mózgiem a ciałem do tego stopnia, że stwierdzono, iż „nie ma niczego w umyśle, czego nie byłoby widać w postawie”24.
1.14. Odruchy pierwotne – dlaczego bada się akurat te trzy odruchy?
Szczegółowe badanie stanu odruchów powinno być przeprowadzane przez specjalistów w dziedzinie rozwoju dziecięcego, którzy przeszli przeszkolenie z zakresu badania odruchów niemowlęcych (np. lekarzy, fizjoterapeutów, terapeutów zajęciowych, terapeutów INPP). Dla celów edukacyjnych oraz na potrzeby badań przesiewowych zostały opisane trzy odruchy pierwotne, co do których badania wykazały, że u dziecka w wieku szkolnym stanowią barierę dla uczenia się, jeżeli wciąż się utrzymują. Są to:
1. Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS).
2. Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS).
3. Toniczny odruch błędnikowy (TOB).
1.14.1. Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)
Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS) powinien się ujawnić około 18. tygodnia ciąży. Jest to mniej więcej ten czas, kiedy matka zaczyna odczuwać ruchy dziecka. Rotacja głowy w jedną stronę wywołuje wyprost ręki i nogi w stronę, w którą zwrócona jest twarz dziecka, oraz zgięcie przeciwnej ręki i nogi. Odruch ten przybiera na sile w czasie pozostałego okresu ciąży, a powinien być w pełni rozwinięty u dziecka narodzonego w terminie.
W czasie pierwszych miesięcy życia ATOS odgrywa rolę w wykonywaniu spontanicznych ruchów, rozwoju ruchów homolateralnych (jednostronnych) i jest jednym z najwcześniejszych mechanizmów trenowania koordynacji ręka-oko. Przeważnie zostaje wygaszany między 4. a 6. miesiącem życia (ryc. 1.1 i 1.2).
Utrzymywanie się ATOS-u powyżej szóstego miesiąca może zaburzać rozwój kolejnych sprawności ruchowych, takich jak: obracanie się, pełzanie na brzuchu, utrzymanie prostej postawy gdy głowa jest zwrócona do boku, umiejętność przekraczania linii środkowej ciała, a tym samym rozwój integracji obustronnej, ruchów oczu oraz koordynacji ręka-oko. Zaobserwowano, że istnieje powiązanie między utrzymującym się ATOS-em a nierozwinięciem się u dziecka preferencji jednej strony ciała25,26. Przetrwały ATOS może zaburzać czynności związane z przekraczaniem linii środkowej, zwłaszcza kontrolowanie ruchu ręki w czasie pisania u dzieci w wieku szkolnym. Jeżeli występuje w połączeniu z innymi odruchami związanymi z kontrolą ruchów oczu potrzebnymi do czytania, może także upośledzać czytanie.
Rycina 1.1. ATOS u noworodka
Rycina 1.2. Wyhamowany ATOS u sześciomiesięcznego dziecka
U niektórych dzieci z problemami w czytaniu wpływ ATOS-u bywa szczególnie nasilony27.
1.14.2. Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS)
Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS) występuje przez kilka dni po urodzeniu. Następnie się cofa, aby ponownie się pojawić między 5. a 8. miesiącem, w czasie gdy niemowlę uczy się podnosić na rękach i kolanach, przygotowując się w ten sposób do czworakowania. Odruch ten powinien pozostać czynny jedynie przez krótki okres, ponieważ jego utrzymanie może zaburzać następne etapy rozwojowe: czworakowania, postawę przy siedzeniu i staniu, a także koordynację ręka-oko.
STOS jest wywoływany w pozycji czworaczej (klęczenia na czworakach). Kiedy głowa jest odchylona do tyłu (w wyproście), następuje zwiększenie napięcia mięśni prostowników rąk i napięcia mięśni zginaczy bioder i kolan (ryc. 1.3).
Rycina 1.3. STOS w wyproście
Kiedy głowa jest pochylona do przodu (w zgięciu), następuje zwiększenie napięcia mięśni zginaczy rąk, ramiona się uginają oraz zwiększa się napięcie prostowników bioder i kolan (ryc. 1.4).
Rycina 1.4. STOS w zgięciu
STOS pełni ważną funkcję, ułatwiając niemowlęciu pokonanie sił grawitacji w 1. roku życia, najpierw przez podniesienie się na rękach i kolanach, a następnie podniesienie się do pozycji stojącej z podparciem o ściankę kojca czy mebel. Odruch ten nie powinien się jednak uaktywniać, kiedy dziecko już nauczyło się podnosić na rękach i kolanach ani w pozycji stojącej, kiedy dziecko stoi bez oparcia. Jeżeli odruch nie zostanie wyhamowany, położenie głowy będzie wpływało na napięcie mięśniowe górnej i dolnej części ciała.
U dziecka w wieku szkolnym można to zaobserwować w pozycji siedzącej w trakcie pisania.
Kiedy dziecko patrzy w dół na kartkę, jego ramiona chcą się ugiąć, a nogi wyprostować, co sprawia, że pochyla się bliżej tekstu. W niektórych przypadkach skutkuje to pokładaniem się dziecka na ławce w trakcie pisania (ryc. 1.5). W takiej sytuacji, kiedy głowa się unosi, może ono wprawdzie siedzieć prosto, ale za każdym razem, gdy patrzy w dół, ramiona się uginają. Kiedy prostuje głowę, następuje reakcja odwrotna: ramiona się prostują, a nogi zginają.
Rycina 1.5. Typowa pozycja siedząca dziecka ze STOS-em w zgięciu
Utrzymujący się STOS nie tylko wpływa na przyjęcie przez dziecko niezgrabnej i niewygodnej pozycji siedzącej, ale w wieku szkolnym może wpływać na określone sprawności związane z koordynacją ręka-oko, takie jak np. przybliżanie w trakcie jedzenia ręki do ust. Dzieci z przetrwałym STOS-em często brudzą przy jedzeniu i z trudnością przywodzą widelec, łyżkę lub kubek do ust bez wylania po drodze części zawartości. Odruch ten może także zaburzać funkcje okoruchowe, takie jak szybkość akomodacji (umiejętność skupienia wzroku na różnych odległościach widzenia), która jest potrzebna przy przepisywaniu z tablicy lub śledzeniu zbliżającego się przedmiotu (np. podczas łapania piłki), śledzenie wzrokiem w pionie, potrzebne do poprawnego zestawienia kolumn w matematyce28 i do oceny wysokości.
1.14.3. Toniczny odruch błędnikowy (TOB)
Toniczny odruch błędnikowy (TOB) występuje przy narodzeniu i jest prymitywną reakcją na siłę grawitacji, cofającą się wraz ze wzmacnianiem kontroli głowy, napięcia mięśniowego i kontroli postawy. Kiedy noworodek leży na plecach, a jego głowa znajdzie się poniżej linii kręgosłupa, ręce i nogi się wyprostują. Jeżeli uniesiemy głowę dziecka powyżej linii kręgosłupa, ręce i nogi się zegną. Kiedy w pierwszych tygodniach i miesiącach po urodzeniu rozwiną się odruchy prostujące głowę, TOB zanika i zostaje zastąpiony serią bardziej zaawansowanych reakcji posturalnych, które ułatwiają skorygowanie położenia głowy w odpowiedzi na ruch ciała lub otoczenia. Te automatyczne reakcje prostujące głowę stanowią nie tylko podstawę kontroli
Kohen-Raz, R. (2002, marzec).
Gesell, A., Ames, L. B. (1947). The development of handedness.
Telleus, C. (1980).
McPhillips, M., Sheehy, N. (2004). Prevalence of persistent primary reflex and motor problems in children with reading difficulties.
Bein-Wierzbinski, W. (2001).
