gaan jy nie daar kry nie.
“Beste” of “Liewe” of selfs “Geagte” – met ’n brief moes jy altyd kies. Jou ouers kry sonder dat jy twee keer hoef te dink “Liewe”, selfs al voel jy nie altyd so nie. As jy “Beste Ma en Pa” skryf, het jou ma dit onmiddellik raakgesien en gebel: “Wat skort? Is daar fout by jou?” Jou nuwe kêrel of meisie kry eers “Beste”, dan “Liewe” en dan weer “Beste”. As jy om ’n werk aansoek doen, is dit altyd “Geagte”. (Deesdae kry ’n mens e-posse wat sommer begin met jou naam en van en net dit. Ongeskik verby.)
Daar is baie aspekte van briewe wat lieflik was. ’n Mooi brief kan jy om die dood nie weggooi nie. In ’n skoenboks of ’n boek steek jy hom weg sodat jy dit jare later kan herlees: trane, gewaarborg!
In ’n brief het jy byna altyd met die weer begin, ’n maklike en veilige wegspringplek. My pa was ’n boer en ek dink vir hom het ’n verslag oor weerstoestande iets vertel van jou fisieke en geestelike toestand. Op ons Oos-Kaapse plaas was daar soms sewe jaar lank droogte. Dit sou vir my pa ondenkbaar wees om ná ’n reënbui nié heel eerste daaroor te skryf nie. Hy het nie so getrou geskryf soos my ma nie, en as ek ’n brief van hom ontvang het, het ek dit waardeer. Ná skool, tot ek min of meer my voete gevind het, was my pa se briewe vol raad (lees: betigtings) en Bybelverse. Hy verstaan my nie, het ek altyd gedink, en die brief terug in sy koevert gesteek en dit nooit weer gelees nie.
Later jare het my pa net lekker geselsbriewe geskryf. Eenkeer het hy geskryf hy dink hy het “graweel” – sy oupa het dit ook gehad, dis ’n Venter-kwaal. Ek moes in die woordeboek gaan kyk: ’n gruiserige materiaal wat niersteen kan vorm. Dit kom van die Engelse gravel. Dit was duidelik dat my pa stil en diep oor homself begin nadink het, oor die mans en vroue waaruit hy gestam het, oor die naderende einde van sy lewe.
Om ’n brief te skryf het jy ’n nadenkende ingesteldheid nodig. Onthou, jy skryf met ’n pen – ’n vulpen of ’n Bic, dit maak nie saak nie – en voordat jy daardie sin uitskryf, moet jy hom eers in jou kop klaar geformuleer hê. Jy het nie die uitveefunksie soos by e-pos nie.
’n Unieke aspek van die handgeskrewe brief is die handskrif. In sy laaste versbundel skryf Breyten:
Hand my hond
Ons kom al so lank saam.
Hy skryf oor sy ouerwordende digtershand; ek het dit oor die koevert wat anders voel en lyk as jou rekeninge en altyd waardevol is, of dit nou slegte of goeie nuus dra. Soms is daar merke op die koevert of skryfpapier: ’n kat se poot, of ’n inksmeersel, waaroor my netjiese pa vies sou wees. Sulke mensgemaakte merke is so aandoenlik soos die snorkery van die boerboel op die mat in die sonkamer; dis so verskriklik menslik.
Daardie sterk, eweredige handskrif wat na regs leun, dit het so baie van my pa gesê. Sy gedrewenheid en sy uitgesprokenheid, die orde wat hy aan sy lewe gegee het, altyd eerlik, al het ek nie altyd saamgestem nie. En daar staan my naam en adres in sy handskrif op die koevert – dis asof jou eie bestaan as sy seun daarmee bevestig word. Of dit nou ontstellende of gerusstellende nuus bevat het, so ’n brief was nooit neutraal nie en sy inhoud het nooit vinnig “verbygegaan” nie. Daarom moes jy altyd eers gaan tee maak. As jy die ergste verwag, sit jy daai brief op ’n eenkantplek en lees hom saam met ’n dop vanaand. Maar daar was nooit sprake van Delete nie. Selfs al het jy daai brief opgeskeur – die blote handeling van opskeur was al klaar erg – het hy nie weggegaan nie.
Van daardie tyd dat hy met die graweelding gekom het, het my pa se handskrif verander. Nooit bewerig soos ’n baie ou mens s’n nie, maar so ’n effense swik in die opwaartse hale. Jy sien, jy moes die briefskrywer se handskrif ken om dit te kon raaksien. Nuus oor reën of droogte en die skaappryse en so ’n bietjie, maar nie verstikkend baie nie, oor mense van die distrik. Dis asof die nuus tweede begin staan het terwyl dit daardie effense swik was wat jou woord vir woord vasgehou het.
Jy sit daar met die klaargeleesde brief in jou hande – drie, hoogstens vier bladsye – en jy’s volslae oorweldig deur die besef dat die persoon uit wie se bloed en beendere jy stam, besig is om tot niet te gaan. Onmoontlik om so ’n brief weg te gooi, want dit help jou om nog ’n bietjie vas te hou aan die mens wat jou pa was.
*
In die letterkunde is daar voorbeelde van briefwisselings tussen skrywers, dikwels tussen die skrywer en iemand wat nie ’n skrywer is nie. Dit lê die hart en vlees van die betrokke skrywer bloot soos sy of haar boeke dit nie kan doen nie.
Ek kan my nie voorstel dat daardie dinamika deur ’n klomp e-posse in ’n elektroniese argief dieselfde insiggewende funksie kan hê nie. Jy gebruik ’n ander taal in ’n e-pos, killer en meer formuleagtig, getrou aan die simbole wat aan jou verskaf word. Vergelyk “My liewe seun” met die glimlagsimbooltjie en erken: daardie smiley is hol, dit beteken net mooi niks nie.
Die eerste volume van Samuel Beckett se briewe het onlangs verskyn. Ook hy skryf oor die weer, aangrypend: “My dear Tom, delighted to get your letter. Do write again.” (Sulke kortgeknipte taal kry jy in e-posse ook.) “This life is terrible and I don’t understand how it can be endured … I would like to live in a perpetual September,” skryf hy in September 1935, “one does one’s best to prefer Spring, in vain.”
Hierdie ontbloting, uitgeskryf in afgeweegde woorde, kom jy egter nie maklik in ’n e-pos teë nie. En nog minder die slim konstruksie en humor van ’n sin soos die volgende, oor Beckett se loseermaat in ’n Hamburgse herberg: “And there is an Irsishman called Power, who has not been in Ireland, who was born in Gibraltar, whose home is in Peru, whose interests are in Spain & family in Marburg, whose family left Waterford, while the going was good, in the 18th century. He stood me in a vegetarian restaurant.”
As jy nog gedink het dat daar ’n kilheid uitstraal in Beckett se beroemde drama, Wag op Godot, wat die grense van twintigste-eeuse teater verskuiwe het en soos byna geen ander drama steeds relevant en eietyds klink, weerspreek sy briewe dit volkome. Beckett se menslikheid en decency straal uit hierdie slim, deurdagte, by tye vlymskerp handgeskrewe briewe.
Ek en my broerskind in Londen praat een Sondag op Skype. Ek draai die klein kameratjie na ons ete van bobotie en geelrys: so naby en ook so ver. Daar was nog nooit so baie onmiddellike, “werklike” kommunikasiemiddele beskikbaar soos vandag nie. En tog is die verwydering en die gevoel van eensaamheid volslae.
’n Handgeskrewe brief is getuienis van die mens daaragter, en as jy daardie koevert oopskeur en begin lees, het jy dit gevóél, my maat. Jy het die stem gehoor, ingebed lê dit in die woorde wat die briefskrywer so aandagtig neergeskryf het.
Selfs as Beckett nie emosioneel daartoe in staat is om oor sy pa te skryf nie, is dit juis daardie emosie wat hy uitskryf: “Lovely walk this morning with Father, who grows old with a very graceful philosophy. Comparing bees & butterflies to elephants & parrots & speaking of indentures with the leveler. Barging through hedges and over the walls with the help of my shoulder, blaspheming and stopping to rest under color of admiring the view. I’ll never have anyone like him.” En toe sy pa ’n paar maande later sterwe, skryf hy: “I can’t write about him, I can only walk the fields and climb the ditches after him.”
Die brief het gepraat. Vaarwel.
*
Terug na die land van melk en moorde
Weke voordat ek uit Sydney vertrek om huis toe
