wat ek nog ooit ontmoet het. Ek … kan nie glo wat jy alles vir my en my familie doen nie, ek weet nie hoe om dankie te sê nie. Alleen sou ons …”
Hy smoor haar woorde met sy mond en vou haar toe in sy arms. “Dit is vir my genoeg om jou elke dag by my te hê,” sê hy eenvoudig.
* * *
Die eerste lentedae van 1941, toe die sneeu in dun straaltjies teen die berg begin afdrup en die stroompies sku bergaf begin rol, gaan Marco vir die eerste keer weer af dorp toe.
Die sonstrale is nog flou, maar die ysige winde het kalmeer. Rachel en Ester hang die velle en komberse uit oor die klippe buite die grot, alles ruik na rook en muf.
Toe Marco vier dae later van die dorp af terugkom, kry hulle vir die eerste keer in maande weer nuus van die buitewêreld. “Italië veg nou in Noord-Afrika, hulle wil Egipte en ander gebiede aan die Middellandse See inneem,” vertel hy.
“Wat wil hulle dáármee maak?” vra Ester skepties.
“Dit het maar te doen met die Italiaanse handelsvloot en militêre veiligheid in die Middellandse See,” verduidelik hy. “Op die oomblik beheer Brittanje albei uitgange uit die see, die Suez-kanaal en Gibraltar.”
“Jy klink al weer soos skool,” kla Ester.
Marco lag. “Jý het gevra,” herinner hy. Dan kyk hy na mister Rozenfeld. “Maar die mense meen die oorlog in Afrika sal gou verby wees, Italië sal nie opgewasse wees teen die Britse magte nie.”
“As Hitler net nie besluit om die Italianers in Afrika te gaan help nie,” sug mister Rozenfeld. “Dan kan dit neuk.”
“Die Deutsche Wehrmacht is klaar in Noord-Afrika,” sê Marco versigtig.
Mister Rozenfeld skud sy kop stadig. “Dan gaan dit ’n lang stryd wees,” sê hy gelate. “Het jy vir ons ’n nuwe kalender gebring?”
Marco knik. “Dis in my sak, hier,” sê hy en gee die netjiese koevert vir mister Rozenfeld. Dan voeg hy by: “My twee broers is ook weg oorlogsfront toe, na Noord-Afrika.”
“Ag nee, Marco!” roep Rachel uit en slaan haar hande verslae om haar gesig.
“Lorenzo is ook weg oorlog toe?” roep Ester ontsteld uit.
Marco knik. “Die bevelvoerder van die garnisoen het skynbaar een oggend met groot vertoon ’n lywige kennisgewing afgerol en teen die deur van die kerk gaan vasspyker. Die mense van die dorp was glo omtrent ontsteld, hoor – hulle sê dit grens aan kettery!”
Maar die Rozenfelds is nie Katolieke nie, hulle verstaan nie heeltemal die strekking van sy woorde nie. “Nou, wat staan toe in die kennisgewing?” vra mister Rozenfeld.
“Dat alle mans tussen die ouderdom van agtien en dertig jaar opgeroep word vir verpligte militêre diensplig,” antwoord Marco.
Rachel trek haar asem skerp in, haar donker oë rek groot oop. “Marco, dit sluit jou mos in?”
“Ja, dit sluit my in. Die kennisgewing sê verder dat Mussolini garnisoene gewapende soldate na elke uithoek van Italië sal stuur om te sorg dat elke weerbare Italiaanse burger aansluit.”
“As jy nie aanmeld nie, Marco, is dit dienspligontduiking, dis ’n kriminele oortreding,” sê mister Rozenfeld swaar.
“Ja, ek weet,” sê Marco.
Toe begin Ester huil. “Gaan hierdie oorlog dan nóóit einde kry nie?” snik sy.
Net missus Rozenfeld sit hulle die hele tyd emosieloos en aankyk.
Skemeraand, toe Marco en Rachel vir ’n oomblik alleen buite sit, sê hy: “Hulle verwag groot veldslae in die woestyn, albei kante het blykbaar derduisende troepe daar.”
Rachel draai haar kop na hom. Sy neem sy hand in hare en vra sag: “Marco, is dit waar Antonio en Lorenzo ook nou is?”
Hy knik stadig. “Ja, in die woestyn, in Noord-Afrika.”
* * *
Een helder somersdag hoor hulle vir Ester buite die bek van die grot roep. Marco vlieg vinnig op. Sou iets met haar gebeur het? Sou sy dalk iemand gesien het? Hy en Rachel storm gelyk na buite, mister Rozenfeld ’n kort treetjie agter hulle.
“Kyk wat het ek gevind,” lag Ester toe hulle buite kom.
Hulle kyk na waar sy wys.
’n Hanetreetjie van die bek van die grot staan twee boerbokke, hulle skerp pootjies op die los klippers, hulle bokbaardjies beweeg ritmies op en af, hulle groot oë kyk die grotbewoners rustig aan.
* * *
“’n Bok!” roep Rialien ontsteld uit. “Ag nee, tannie Lettie, hulle kan nie nog ’n bok ook in die grot inneem nie. Die goed stink, ek weet, op my oupa se plaas …” maar sy gril so, sy kan nie eens haar sin voltooi nie.
“Die bok het darem nie in die grot ingekom nie,” glimlag Lettie gerusstellend. “En dit was nie net een bok nie, onthou, daar was twee bokke. Maar kan jy dink hoe bly hulle was om die twee te kry?”
* * *
“Ester, waar kry jy die bokke?” en: “Waar op aarde kom húlle vandaan?” vra Rachel en Marco gelyk.
Ester beduie opgewonde met haar arms. “Ek het gaan hout soek, toe stap ek so af met die kranse, diékant toe. En toe sit ek eers bietjie en rus en kyk in die vallei af, en toe hoor ek iets. Eers dog ek dis ’n baba of iets, soos huil. Maar toe hoor ek dis ’n bok. En toe dog ek dit sal lekker wees om ’n bok te hê, want dan kan ons melk kry en botter maak en kaas en alles! En toe gaan soek ek die bok en toe kry ek haar en nog een, ek dink dis seker haar kleintjie maar hy is al groterig.” Sy hou uitasem op met praat.
“En hoe kry jy hulle toe hier?” vra Rachel steeds verstom.
“Eers het ek die tou wat ek gebruik om die bondel hout vas te maak, om die bok se nek geknoop, maar sy het nie daarvan gehou nie en raak toe skoon steeks. Toe loop ek maar net vooruit en roep: ‘Kom, bokkies, kom,’ en toe kom hulle. En nou is hulle hier!”
“Dis regtig baie goed, Ester,” sê Marco met ’n halwe glimlag.
“Dis fantasties!” sê Rachel ingenome. “Wel gedaan, sustertjie.”
“Dis nou my bokke,” sê Ester beslis.
So kom dit dus dat Ester elke oggend haar bok melk, die melk inbring grot toe en dan saam met die bokke na groen weiveld gaan soek. “Moet net nie te ver gaan nie,” waarsku Marco byna elke dag, “en wees baie versigtig vir die steil kranse – vir jouself en vir die bokke.”
Rachel karring botter met ’n houtspaan wat haar pa vir haar gekerf het. “Wat moet ek doen om kaas te maak, Mama?” vra sy.
Missus Rozenfeld beduie lusteloos hoe sy te werk moet gaan. “Maar ek weet nie of dit sal werk nie, ons het nie ’n plantjie nie,” sê sy. “Ek gaan lê, ek voel nie goed nie.”
Rachel gooi dikmelk in ’n dungewaste lap, bind die hoeke bymekaar en
