ewig aanhou nie, Rachel. Hitler sal verslaan word, dit weet ek. En dan kom julle terug na ons dorp en ons vind iemand wat ons kan trou, sommer die priester én die rabbi, wat dink jy?”
“Dink jy regtig dit gaan eendag gebeur?”
“Ja Rachel, ek wéét dit gaan gebeur,” sê hy beslis.
Maar ’n koue hand vou om sy hart.
* * *
Die gerugte neem toe, lélike stories oor hoe die Jode in Duitsland en Oostenryk vervolg word, ook in Pole en Tsjeggo-Slowakye en Hongarye.
“Ek gaan weg saam met julle,” sê Marco die aand vir mister Rozenfeld. “Ons gaan kyk of ons êrens in Switserland of in Frankryk ’n blyplek vir julle kan vind.”
“Jou plek is hier, Marco,” sê mister Rozenfeld moeg. “Ons sal regkom.”
“Ek gaan saam,” sê Marco beslis. “Wanneer ek weet julle het ’n veilige woonplek, sal ek terugkom na die dorp en na die kinders in my klas. As die oorlog verby is, en ek is seker dit sal gou wees, kom haal ek julle weer.”
“Dan is dit goed,” sê mister Rozenfeld.
Die volgende week vertrek die Rozenfelds met hulle ganse pakkasie op die spoorwegbus, Marco saam met net sy rugsak oor sy skouer geswaai.
Maar toe die spoorwegbus ’n week later bultop beur tot by die dorpsplein, is hulle almal terug, sak en pak.
“Frankryk is nie ’n opsie nie, die Jode vlug strepe uit Frankryk. En Switserland het sy grense gesluit,” sê Marco en vee moeg oor sy swart hare. “ ’n Vloedgolf vlugtelinge het hulle oorstroom, vanuit Frankryk en Italië, Duitsland en Oostenryk en lande so ver as Pole en Rusland. Net die rykstes kan nog hulle pad inkoop.”
Die kommer het dieper lyne in mister Rozenfeld se rooi gesig ingesny, missus Rozenfeld staan verwese kop en skud, Rachel se appelrooi wange het bleek geword.
Die volgende oggend sluit Rachel maar weer die winkel oop, asof hulle nooit weg was nie. Die tantes gaan koop hulle meel en koffie en stopgare, want die voorrade tuis het laag geraak.
Die lewe gaan voort, soos eeue al.
Op 10 Junie 1940 verklaar Mussolini oorlog teen Engeland en Frankryk.
En toe die Franse ook kapituleer, slaan die mense van die dorp hulle hande verslae saam. Dit is goed die Rozenfelds het nie Frankryk toe gegaan nie, sê hulle vir mekaar. Want waar die hakekruis triomfantlik rooi en swart hoog bo die koppe wapper …
Die stories oor die Jode groei in omvang, nou ook stories oor die Jode in Frankryk, in Holland en België. Oral is die Jode nou slagvee agter doringdraad in hulle ghetto-kampe.
“Ons móét julle versteek,” sê Marco dringend vir mister Rozenfeld. “As een van die huise net ’n geheime kamer gehad het, ’n kelder selfs …”
Maar die huise op die dorp is klein en eenvoudig, net die baron se villa het ’n wynkelder. En almal weet van die kelder.
* * *
Toe trek ’n garnisoen soldate, van Mussolini se Swart Hemde, neffens die dorpie in, hulle slaan hulle kamp op sonsakkant styf teenaan die dorp, in die skadu van die ou Romeinse kloktoring.
Daardie aand sê Maria: “Marco, Papa en ek het gepraat. Die Rozenfelds moet dadelik wegkom hier, dit het nou te gevaarlik geword.”
“Ek weet.” Marco sug diep en stoot die vingers van albei hande deur sy dik hare. “Ek weet net nie waarheen ons moet gaan nie.”
Toe kyk sy ma ernstig na hom. “Jy moet besef, Marco, as jy met hulle geassosieer word, is dit lewensgevaarlik vir jou.”
Marco Romanelli kyk net so ernstig terug. “Ek weet, Mama, ek weet.” Hy draai na sy pa. “Maar ek weet ook dat ek nie anders kan nie.”
Giuseppe Romanelli knik ernstig. Hy verstaan.
“Ek is al suf gedink,” sê Marco. “Ek het gewonder …” Maar hy sê nie wat hy gewonder het nie.
“D-d-die b-b-berg,” stamel Giuseppe.
Maria draai haar kop skerp in sy rigting. “Giuseppe?”
“Dis waaraan ek ook gedink het,” knik Marco, “maar ek is nie seker nie.”
“Dis koud daar bo, die winter kom aan,” gooi Maria wal. “Julle kan nie …”
“N-n-nie ander p-p-plek,” sê Giuseppe.
“Papa is reg,” sê Marco, “dit bly die enigste oplossing.”
“Maar, dis geváárlik, en …” begin Maria.
“Mama, ek ken die berg soos die palm van my hand, ek het in hierdie berg grootgeword, Papa het ons geleer. Daar is baie grotte waar ’n mens deur die koue winter heen kan oorleef, as jy weet wat jy doen. Papa is reg: ’n mens, ’n hele gesin kan hierbo verdwyn en wag.”
Maria Romanelli druk albei haar hande teen haar gesig vas. “O! Hierdie oorlog!”
“Dit sal nie lank wees nie,” troos Marco en slaan sy arm om sy ma se skouers. “Dis net tydelik, totdat alles weer normaal word.”
Giuseppe knik. “G-g-gaan,” sê hy.
Toe buk Marco af en gee sy ma ’n soen op die wang. “Ek gaan met die Rozenfelds praat,” sê hy en stap by die deur uit.
En vir die eerste keer vandat die Rozenfelds teruggekom het dorp toe met die spoorwegbus, sluit Rachel die volgende oggend nie die winkel oop nie. Ook hulle huis se vensters en deure bly toe, die hele week lank.
En Marco gaan stil-stil Turyn toe en kom terug met sakke vol voorrade. Die tantes dra in die nag gepekelde groente en gedroogde tamaties aan, olyfolie en polenta-meel en ’n bottel wyn. In die nagte dra Marco en Giuseppe swaar sakke na êrens bergop.
Op die laaste aand sê Marco: “Ek is net hier bo, Mama,” en hy druk sy ma styf teen hom vas. “En ek sal van tyd tot tyd steeds dorp toe kom om proviand te kom haal, seker minstens een maal per maand.”
“Papa sal ekstra komberse bring, sodra ons dit kry,” praat Maria verby haar trane. “Hy sê hy sal dit in die tweede grot laat, jy sal weet waar dit is. Hy sê … julle sal regkom.”
“Ja,” sê Marco. “Papa ken die berg beter as enige iemand anders.”
“Gaan veilig, kom veilig terug,” sê Maria en slaan die kruisteken voor haar bors.
Daardie nag verdwyn die hele Rozenfeld-gesin. En Marco Romanelli. Die donker sluk hulle in, die volgende oggend het die berg hulle reeds toegevou.
Hoofstuk 4
“In ’n grót?” vra Rialien bekommerd en sit haar pen vir ’n oomblik neer. “Tannie Lettie, dis … erg. Wou hulle regtig in ’n grot gaan bly, so saam met … vlermuise en goed?”
Lettie lag. “Wel, ek weet nou nie of daar
