in Londen – het dit teen die einde van 1988 kragtig aan my in Londen gestel: “Die krake in die Botha-regering kan nie meer toegesmeer word nie. Hulle sal al groter word.” Dit was inderdaad die geval. Die krake hét al groter geword en kon nie meer met skuifelende stuksgewyse hervorming bestuur word nie. Daar was net te veel skerp beitels wat hulle punte in die barste en krake ingekry het. Of slegs één prominente beitel as van die mees deurslaggewende belang uitgewys kan word, is twyfelagtig. Dit was eerder ’n geval van meerdere beitels, oftewel dryfkragte en prosesse wat gesamentlik ’n energie ontwikkel en veranderingsinisiatiewe moontlik gemaak het. Dié dryfkragte het ’n politieke kantelpunt (“tipping point”) onafwendbaar gemaak.
’n Mens kan van primêre en sekondêre dryfkragte praat. Om daarom die krediet vir die historiese omwentelingsproses of politieke kanteling wat plaasgevind het, op ’n oordadige wyse aan ’n paar mense te gee wat nou as “heldefigure” geloof word, is om die werking van historiese politieke en maatskaplike omwentelingsprosesse té oppervlakkig te verstaan. Ek noem dit retrospektiewe mitologisering. Onderdrukkende stelsels soos apartheid is van ’n sistemiese aard. Stelselomwentelings vereis daarom prosesgedrewe sistemiese transformasie en nie bloot openbare leierskapsinisiatiewe of selfs leierskapsverandering nie. Ook nie bloot openbare konferensies, seminare en werksessies nie. Die jaar 1986 was van sleutelbelang vir die politieke prosesse wat oor die daaropvolgende vier tot vyf jaar vorm sou aanneem, al het Suid-Afrika toe al ses atoombomme gehad. Die berugte instromingsbeheermaatreëls wat swart mense se trek na stedelike gebiede en eiendomsbesit probeer blokkeer het, word vullishoop toe gekarwei. En deur PW Botha! Dis voorafgegaan deur intense “lobbying”, veral deur Jan Steyn en sy Stedelike Stigting.2 Die betrokke wet was ’n hoeksteen van die rasgedrewe apartheidstelsel.
Botha lig sy koukus oor hierdie sensitiewe kwessie as volg in: By sy strandhuis in die Knysna-omgewing is daar swart miere wat hom teister. Hy bestee baie ure en spuitkannetjies om hulle uit te roei. Maar hulle kom keer op keer terug. En hy besef ook: “Ek is besig om die grond te vergiftig.” Hy sê aan sy koukus: Swart mense is hier om te bly. Al word hulle met busse weggery. Hulle kom terug. En ons vergiftig ons omgewing met wetgewing en pogings om hulle uit te hou. Die wet moet van die wetboek af.
Die aanvaarding van die permanensie van swart mense in die stad was ’n doodskoot vir apartheid, al het die sterwe lank geduur en die lyk ook baie lank sleg geruik. Daar was hierna egter geen omdraai op die pad na ’n politieke skikking wat swart mense se deelname én goedkeuring vereis het nie. Die politieke manipulasies wat gevolg het, en die klippe wat doelbewus in die pad gerol is, was ’n futiele poging om die uitkoms van die proses te beheer. Maar dit kon nie die proses omdraai of stop nie. Botha het dit geweet. Hy kon of wou egter nie die volle politieke gevolge hiervan insien nie. Wat hy as hervormings toegelaat het, was nóg strategies nóg moreel binne ’n grotere visie deurdink. Dit was eerder lukraak met onbedoelde gevolge, ’n kritiek wat FW de Klerk ook teen hom gehad het.
Botha se voorneme om die proses eensydig te beheer, is weerspieël deur die kombinasie van stuksgewyse hervormings én drakoniese veiligheidsmaatreëls. Dié kombinasie het die anti-apartheidstryders nog meer verbete laat veg, talle martelare geskep en alle inkrementele hervormingspogings ongeloofwaardig gemaak. Al kan geredeneer word dat Botha se hervormingsinisiatiewe die apartheidstelsel (onbedoeld) van binne af ondermyn het, het sy wil en vermoë om leiding te gee in ’n meer omvattende vredesproses onder verdenking gekom. Afgesien van die Westerse wêreld wat politieke druk op die Botha-regime verhewig het, was daar ook iets anders: Die wêreld self het verander. Die Koue Oorlog was besig om sy aggressiewe hitte en motiverende ideologiese emosies te verloor. Die einde van die mededinging tussen die supermoondhede was in sig. Michail Gorbatsjof het met sy glasnost en perestroika prosesse aan die gang gesit wat sy land radikaal sou verander. Die vergadering van sy party se Sentrale Komitee in April 1985 was ’n onomwonde sein dat ’n nuwe orde in die Sowjetunie op hande was.
Oliver Tambo en Thabo Mbeki het dié seine gou en deeglik opgevang, onder meer dat Gorbatsjof nie meer lus was vir duur kampanjes in ander lande terwyl die Sowjetunie se mense self nie ’n “beter lewe vir almal” kon ervaar nie. Tambo was in dié tyd ’n gereelde besoeker aan Moskou en was baie goed deur Gorbatsjof oor die nuwe verwikkelinge ingelig. Tambo was ook nooit opgewonde oor die Britse Kommunistiese Party met sy sentralisme nie. Gorbatsjof se simpatie met ’n vryemark-ekonomie was vir Tambo en Mbeki nie slegte nuus nie. Tot almal se groot verbasing en die kommuniste en sosialiste in die ANC se teleurstelling, gooi Gorbatsjof die Marxisties-geïnspireerde idee van ’n wêreldrevolusie op die ashoop. En, soos Thabo Mbeki dit in 1989 min of meer aan my gestel het: Toe Gorbatsjof die Brezjnjef-doktrine van ’n Oos-Europa wat permanent onder die kommunistiese sentrale beheer van Moskou sou wees, ook ashoop toe karwei, was die ANC diep in die moeilikheid met sy idee van ’n revolusionêr-militêre oorname van Suid-Afrika. ’n Onderhandelingsroete, so het Mbeki gesê, was onafwendbaar. Hoe en op watter voorwaardes, was die eintlike probleem. En, het hy gesê, ’n ander probleem was om die meerderheid van die ANC-leierskap hiervan te oortuig. Tambo en Mbeki was onder die uitgewekenes die eerste leiersfigure wat die tekens van ’n veranderende wêreld sonder Oos-Wes-kompetisie reg gelees het. Met Tambo se medewete en samewerking het Mbeki hom daarom in die jare tagtig vir ’n onderhandelde skikking begin beywer.
Die impak van die ontvriesing van die Koue Oorlog was ontgogelend vir ANC-leiers wat vas geglo het dat hulle besig was om die gewapende stryd te wen. In ’n openhartige en private gesprek het ’n senior ANC-leier my gedurende 1989 van ’n ANC-besoek aan president Gorbatsjof tydens ’n vroeëre geleentheid vertel. Joe Slovo van die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party, hart en siel betrokke by die gewapende stryd, was ook teenwoordig. Gorbatsjof het die afvaardiging ingelig dat weë ondersoek moes word om met die “Afrikanerregering” in Pretoria te onderhandel met die oog op ’n skikking. Hy het glo gesê/beveel: “The killings must stop. Start talking.” Die president van die Sowjetunie het ook aan Joe Slovo gesê dat hy (Slovo) daarmee kon begin deur hom van sy Stalinistiese oortuigings te bekeer. Slovo, wat geld en wapens vir die gewapende stryd kom soek het, het volgens my segspersoon net ’n getekende foto van die Sowjet-president gekry.
Dis belangrik om die volgende in gedagte te hou: As daar in regeringskringe in die VSA en Brittanje ’n groeiende verset teen en selfs weersin in die Botha-regime was, was dit beslis nie die geval wanneer oor Suid-Afrika as sodanig, haar potensiaal en haar mense – wit, bruin, swart en Asiër – gepraat is nie. In lande soos die VSA, Brittanje, Nederland en Duitsland was daar altyd ’n merkwaardige en soms onbegryplike affiniteit met ons land en sy mense. Dit was die politieke leierskap en stelsel wat weersin ontlok het. Dié ervaring het ek ook gehad tydens my uitgebreide kontak met ANC-uitgewekenes. Rassisme is nie gesien as “wit natuur” nie, iets waarmee wit mense identifiseer bloot omdat hulle wit is nie. Op 3 Junie 1986, amper ’n jaar na die berugte Rubicon-toespraak en met noodtoestande van krag, maak ek byvoorbeeld ’n voorlegging in Washington aan The Secretary of State’s Advisory Committee on South Africa. Van die komiteelede was Vernon Jordan, Leon Sullivan, Frank Thomas, Lawrence Eagleburger en John Dellenback, ’n goeie vriend wat ek deur die Amerikaanse Fellowship Movement, ’n niekerklike organisasie wat op persoonlike netwerke fokus, leer ken het. Herbert Beukes, Suid-Afrika se ambassadeur in Washington, het aan sommige van die komiteelede die Engelse uitgawe (1979) van my boek Afskeid van Apartheid gegee. Hy het my ook dié advies gegee: “Wees eerlik. Jy verteenwoordig nie die Suid-Afrikaanse regering nie. Die komiteelede wil hoor wat jy as ’n Afrikaner dink.” Ek het sy advies gevolg.
In daardie stadium was ek reeds oortuig dat die ANC ’n vetoreg gevestig het oor alles wat die Suid-Afrikaanse regering, die sakesektor, meningsvormers en akademici voorgestel het om stuksgewyse hervorming op dreef te bring. Dié vetoreg, so het ek geredeneer, sou net opgehef kon word as die ANC as volwaardige en gelyke gespreksgenoot aan die besinning oor Suid-Afrika se toekoms kon deelneem. Die gesprek binne die komitee was een van die mees positiewe en verrykende ervarings waaraan ek gedurende 1985 en 1986 deelgeneem het. Omdat ek my sterk met simboliek identifiseer, was die datum waarop C William Kontos, die uitvoerende direkteur van die komitee, ’n besonder vriendelike bedankingsbriefie aan my geskryf het, éérs waardevol: 16 Junie 1986. Ek was hierna nog meer bewus van die politieke doodloopstraat
