“Kom, Gys. Wie ook wen of verloor, sal nie ’n vaal kol aan ons maak nie.”
Hulle is almal moeg en vaak. Gys moet môre strand skoonmaak, die bruikbare goed ná die storm optel en rommel wegry. Hy is reg vir die kooi.
Maar van die vloer af gee Kokkie Dorn nog haar laaste piep. “Hoe kan jy so sê, Grieta? Kreef het dan nou skielik ’n prys. Dis wat oorlog maak – hy jaag die pryse op. Oorsee is kos skaars, daar is baie soldate wat moet eet, en ons het die kreef. Ons moet skep as dit skeptyd is.”
“Dit kan wees, maar ons fabriek is kondêm!” Grieta hoes en skraap haar keel. “Kot-wee-dit, hierdie kjeel . . .” Sy sukkel al jare met die keel, waarvoor Toring die skuld kry as sy niks anders kan blameer nie.
“ ’n Halwe fabriek,” spot Kerneels, wat nie ’n kans laat verbygaan nie. Die ketelkamer staan darem nog, en die canning-plant, die voorkoker, stoompotte en boksiestoor.
Hy wag tot Kokkie ook uit is voor hy die plat halfjekkie uit sy binnebaadjiesak haal. Uit die ornamentele saaidbordjie bring Smittie sjerrieglasies te voorskyn – ’n troupresent van sy ma. Dis ’n Agterbaaise gewoonte om saans voor ete ’n soetwyntjie te drink, hoewel Kittie uit beginsel daarteen kap. Sy en haar skoonma stem oor min dinge saam.
Waarop hulle drink, is nie seker nie. Hulle wag nog vir nuus van Sieber, wat te laat op die dorp draai vir sy eie veiligheid. Hy is nie ’n baie bekwame bestuurder nie, met boonop swak senuwees. En die sedan se ligte is so flou soos kerse. Olga moet van beter weet as om die Kontantwinkel se rakke te laat afpak in sulke omstandighede.
“Aggelaim,” keer Ockert sy glasie in sy keel om.
Dit sal nie die eerste maal wees dat ’n fabriek tot stilstand kom nie. Vandat die eerste sinkgeboutjies langs die Weskus opgeskiet het, het hulle al groot krisisse beleef. Omdat die inmakery onder groot geheimsinnigheid geskied het, was daar op tegniese gebied geen onderlinge samewerking nie, sodat naywer die bedryf ondermyn het.
Daarby het swak produkte en lae pryse mettertyd die klein maatskappye gedwing om toe te maak. Ander het aan die gang gebly deur met groter maatskappye saam te smelt. Aandele het van eienaar verwissel. Dis juis oor ’n geskil wat die verdeling van aandele betref dat Colbert hom onttrek het aan ’n inkorporasie en sy fabriek na Toring verskuif het, nader aan die ryk kreefbronne van Honneklip en Port Nolloth.
Toe hulle by Colbert aangesluit het, was pryse laag en die kompetisie straf, en die Depressie het lae lone in die hand gewerk. Weens stakings is die fabrieke gedwing om binne die seisoen te sluit, wat onseker dae vir Toring beteken het, en vir die paar bittereinders wat vasgebyt het toe Sieber se voorganger bedank het.
Maar met behulp van staatsubsidies en reserwefondse het CCC oorleef. ’n Oplewing in die ekonomie nadat die goudstandaard aangepas is, het ’n mark vir ingemaakte kreef in Frankryk geskep. Die wa is deur die drif, het almal gereken. Die betaling was steeds te min, die werkomstandighede nie watwonders nie, maar met die nasleep van die Depressie nog voelbaar was hulle nie te sleg daaraan toe nie.
Namate hulle op Toring geakklimatiseer het, het selfs ’n oostewinddag mooi geword. Wanneer land en see so dood en bleek gewaai is, neem die lug ’n deursigtige kwaliteit aan, sonder kleur of skadu of gewig, vlugtig, oplosbaar. Saans is daar die geroep van ’n korhaan; kiewiete skrik en vlieg op; skerpioene en koringkrieke, kooipisters en balbytermiere loop rond – ’n rykdom van lewe te midde van die oënskynlike niks.
Op sy tyd kom speel die noorderkenter op die horison en maak reënwolke bymekaar. ’n Vaal kombers sak oor die rooi sandvlaktes uit. Die veld word mooi. Dit word ongelooflik mooi ná die reën.
“Hierdie storm het gekom net toe dit begin goed gaan het.” Ockert is in ’n negatiewe bui. Hy sou Miemie ’n ruk lank wou wegstuur na haar suster in die Kaap, maar die geld is nooit genoeg nie. “Lyk my party mense is maar vir die oulap gemaak.”
Toe Kerneels se flessie leeg is, val dit hom by van Jannes wat saamgekom het.
“Koet, ou Smittie, waar’s die kinders, jong?”
Dit laat Smittie ook bykom. “Ja, laat die meisiekinders vir ons ’n bietjie warm drinkgoed maak voor ons gaan slaap. Kyk hoe laat is dit.”
Kittie is weer na Johanna Stoker toe. Voor sy geloop het, het sy ’n pluis rooibostee in die kan afgemeet en orders gegee: “Sit koppies oop, en stadig met die kondensmelk. En julle neem nie die huis op horings nie.”
Dis nou haar eie twee en Jannes, en miskien Gwendolien, wat toe nie saam met Ockert gekom het nie.
Die drie kinders het ’n rukkie stil in die geselskap gesit, maar gou moeg geword vir Kokkie en Grieta se stories oor die nuwe Stokertjie wat bies moet kry, en Johanna se blou melkwatertjies. Die mans se praat het maar bly draai om die oorlog: die basis by Bojaanberg en duikbote en gewere en goed.
Kerneels is ’n goeie skut. Tussen Toring en die Panne het hy ’n skietbaan aangelê vir skyfskiet. Deur die skietvereniging het hulle drie gewere bekom: een vir homself, een vir Dorn en een vir Smittie.
Met die uitbreek van die oorlog, voor die wapens gekonfiskeer is, het Kerneels syne aan ’n boer verkoop. Die man het toe nie die geld nie en bring vir hom ’n hond: Pagel. “Ek verruil toe die geweer vir ’n hond.” Kerneels wat ’n droë laggie gee ten koste van homself.
Smittie het sy geweer verloor. Dis een van die dinge wat hy liewer nie wil onthou nie: die Maandagoggend toe hulle hoor die polisie is daar om die wapens te konfiskeer. As hy dit maar iewers kon wegsteek – onder ’n kooi, ’n matras, die stukkies berghout in die pakkamer, in die kleinhuisie onder die sitplek? Dit het gevoel hy gaan van sy kop af. Hy is geen jagter of skyfskut nie, maar die pragstuk van ’n kolf!
“ ’n Duitser kan ’n geweer maak,” sê hy altyd. “En ’n lantern, maar geen ander masjien nie, veral nie ’n seemasjien nie. Dit gee altyd ’n gesukkel af.” Daarom laat kom hy sy gereedskap uit Sheffield, Engeland. Sy ma destyds haar tafelsilwer ook. Die ou mense het net die beste gekoop.
’n Mens kan nie agterkom waar Smittie se lojaliteit regtig lê nie: by die Engelse of die Duitsers. Hy’s ’n soort vrydenker, het saam met Italianers en Noorweërs in die Kaap gewerk. Kittie se naaimasjien – ’n Vesta – is ingevoer uit Skandinawië. Made in Sweden staan daar op die primusstowe, kondensmelkblikkies en Argo-oliebottels, en hulle eet Sweedse sardiens.
Dit geld vir Ockert ook, wie se ma ’n baster Italianer is – ’n Sienie – wat ’n mengelmoes tale praat. Ockert het leer Engels praat op die walvisbote. Toe hy op Steemersbaai aankom, was daar ’n Jood met so ’n dubbele kop. Saans in die kantien sit die manne hom en die Jood aan mekaar dat hulle Engels praat. “Hulle praat later ’n baster Latyn,” onthou Smittie.
Vir Kerneels moet jy ook nie weggooi nie. Sy briewe aan Pollie was in Engels geskryf: My darling Polly . . .
Hy is pro-Hitler, en wil sien dat Duitsland die oorlog wen. Maar eintlik maak dit nie saak watter kant toe die oorlog swaai nie; eerder sal dit interessant wees om die uitdraai van sake te sien.
En al verskil die drie manne ook hoe, breek dit nie die vriendskap nie; hulle stem nog saam.
“Wat kan ons doen?” vra Fia verveeld in die kamer met al die mag-nie-aan-vat-nie-goed waarheen hulle versit het: Smittie se tekentafel met inkbotteltjies en penne en meetinstrumente, die gereedskapkas, Kittie se naaimasjien.
Aan Kittie se masjien mag hulle nie ráák nie. Naalde is skaars
