uit die grond borrel; die kweekplate, vye, kwepers en granate, uiwe en tamaties. Gesaaides en vee.
Winters het hulle met hul wa en donkies Toring toe gekom om snoek te vang. Waar die bakkiestoor vandag staan, was daar ’n opslaghuis van sink waarin die snoekvangers gebly het. Hulle eie matjieshuis ’n ent weg daarvandaan, lekker koel in die somer, en as die matjiesgoed klam trek en swel, lek dit nie ’n druppel nie.
Wanneer die mans bedags see toe is, het sy die strand vir haarself gehad. O, dit was mooi, al die skerp gepunte torinkies waaroor die see skuimspatseltjies spoeg en die Toringklip soos ’n kasteel daar in die bek van die baai. Dan is sy ’n meermin wat in daardie toring bly en bedags uitkom om te swem en haar hare in die son droog te maak. Dié was lank en wit gebleik. Mooi-Nôi, het hulle haar genoem.
“Ek het maar eers Marija geword toe Toring loop mens vat,” het sy vir Kittie vertel toe hulle mekaar al heelwat beter geken het. “Want hoe sal dit gelyk het as die wit missiese vir my Nôi moet sê?”
Een jaar toe hulle met die wapad oor die rug kom, lyk die baai anders: daar lê ’n kotter buite die Toringklip. Die passasie was toe nog nie daar nie. En op die strand is tente opgeslaan, en ’n smal spoorlyntjie oor die sand gelê. Vragte goed word met ’n vlot wal toe gebring, op trollies gelaai en met die spoor gevat tot waar die fabriek gebou moet word.
Kerneels met sy agteroor kuif kom een môre na haar pa toe waar hulle in die takskerm pap maak. “Oom, ek soek vrywilligers om met die bouwerk te help.”
Hulle het toe twee oostewindjare ná mekaar gehad en kontantgeld was skaars. Haar broers is toe alleen see toe gestuur en sy en haar ma sout die snoekmootjies. Toe die balie vol is en hulle genoeg snoek gedroog het, vat haar ma en haar broers die wa terug. Sy bly by haar pa agter.
Sy het gesien hoe die fabriek staangemaak word. Ook die ou menasie waar die jongkêrels geloseer het, vir wie Kokkie Dorn gekook en gewas het. Sy het die huise sien opgaan: dié van Stoker en die bestuurder en toe die winkel en die skool.
Sy sien dit nog so duidelik: die kookskerm van doringbostakke voor die menasie en Kokkie by die kospotte. Sy met haar lang wit hare wat die mansklere oopsprei oor die lae heining. Toe Kokkie vra sy moet aanbly toe haar pa die volgende jaar saam met die wa teruggaan, wil haar ma nie. “Ek het jou nodig by die huis.”
Dit was nie die ware rede nie. As haar ma maar reguit met haar gepraat het.
“Maar miss Kittie weet hoe was die grootmense daai tyd. Hulle kom nie met ’n ding vorendag nie. Dis nie soos vandag wat Meggie kan sien hoe dit nié moet wees nie. Wat weet ek? Ek wil nie teruggaan om donkies aan te keer en vee op te pas, en uintjies te dol in die vlei nie. Dit gaan lekker hier op Toring, al die gewoel. En ’n trop mansmense in die menasie – mister Smittie en Ockert uitgesluit; jy kan van die begin af gesien het hulle is pedigree. Ou Dorn, met die lang wit baard soos Eli van ouds, gaan vroeg kooi toe. Maar Kokkie sit, met ’n kind op die skoot by die vuur, en netnou dans sy die riel. Kyk, sy kom mos daar uit die . . . hoe roep hulle dit? Duskant die Grootrivier het Dorn haar opgetel. ’n Cloet was sy, brei velletjies en so aan. Nou leer Kokkie my: sy leer my kook, al die viskosse. En die mans leer my klawerjas speel. En ounag staan ek alleen met die berg skottelgoed.
“Daar kry oupape Towejas my toe jammer. Hy was ’n Masbieker wat vir ou Dorn met die timmerwerk gehelp het, so ’n hanshoender wat in ’n kamertjie vlak by die agterdeur geslaap het. Eet by die vuur in die skerm en as hy sy bord inbring, help hy my potte skuur en vloer was. En miss Kittie weet hoe dit gaan: dit gee ’n geselsery af en ’n gespelery en naderhand ’n vattery. En toe ek my kom kry, sit ek op die paal . . . En dit bly nie by een nie. Eers Meggie en toe Dolf. Mooi kinders. Ek het nie een lelike kind nie. Die mans was almal mooi, van ou Towejas af met die klam bruin oë, tot by Petriek uit. Nou maar toe sê Kokkie: Nee, so kan dit nie aangaan nie – twee kinders onder die kombuistafel. Ons moet ’n plan maak.”
Watse plan? Terug Kookwater toe kan sy nie, met Meggie wat soos ’n Masbieker lyk, en Dolf met die kop krulhare. Die Bobaaiers meng nie, en sy sal nooit met haar kinders in die Gaat gaan bly nie – tot vandag toe nie.
Toe laat maak Sieber vir haar die huisie hier eenkant staan, goed genoeg vir iemand soos sy. ’n Uitgeworpene uit die gemeenskap, wat haar lewe verdien met wasgoed. Oor wie mense soos Kittie Steyn en Pollie Koch hulle ontferm, en Kokkie Dorn, die ou trens. Daar is ook altyd een wat vis aandra of ’n paar snoekkoppe – die aanlopers wat oor die onderdeur kom hang. Petriek is een van dié wat gebly het, vir wie sy partykeer moet sorg as die see sleg is, en vir sy kinders.
’n Mens kom reg as dit moet. Maar nou? Dis asof sy aan die einde van ’n pad gekom het, by ’n toe hek met ’n slot voor. Die fabriek is in sy maai. Die skuide is weg. Daar is nie ’n verdienste nie. En in haar voorskootsak lê ’n kale sjieling.
5
Die Steyns se voorhuis lyk saans soos ’n lykwaak. Met die uitbreek van die oorlog het Smittie ’n radio gekoop en nou kom al wat leef en beef ná agt saans na die nuus op Radio Zeesen luister.
Kokkie Dorn sit plat op die vloer, ingekruip onder die draadloos om beter te hoor. Swart doek om die kop met die snuifblik daaronder, hare grof soos klapperhaar, die neusgate soos twee ghriesputte. In ’n halfmaan op die regop stoele sit Gys en Grieta Losper, Ockert, Kerneels en Smittie.
Hand agter die oor, koppe bymekaar, volg hulle Hitler se spoor: die segetog deur Holland en België. Lewer kommentaar wanneer dinge volgens hulle mening skeef loop. By Duinkerken het Smittie sy pypsteel afgekou, en Kerneels vergeet die lang as aan sy sigaret. Dit gee ’n gedruis af.
“Nou het Hitler ’n fout gemaak! Hy moes die Franse eers gelos en vir Engeland platgeskiet het!”
“Laat die Duitsers die Engelse uit die lug aanval, hulle fabrieke en vliegvelde en hawens uitwis! Lê hom lam! Blitzkrieg!”
Smittie – welbekend vir sy uitvindsels by die tekenbord en draaibank, die proefnemings waaraan hy ure bestee – reken hy kan ’n bom ontwerp wat in drie fases in die lug ontvou en hakiesdraad voor die Engelse vliegtuie span. Hy het reeds ’n bloudruk gemaak. Hy moet net oppas dat die goewerment nie snuf in die neus kry nie. Daar is al mense vir minder as dit opgesluit.
Namate die gevegsterrein verskuif, word die skoolatlas op die tafel oopgeslaan. Die vingers volg die roete van die Engelse Kanaal na die Middellandse See. “Hitler moet sy troepe uit Frankryk na Gibraltar skuif en Engeland dáár voorlê, voor hulle oorspring Noord-Afrika toe!” sê Smittie.
Ockert sien ’n ander gevaar: Duitsland is kop in een mus met Rusland. Maar pasop vir Stalin!
“Stalin kon nie eens vir Finland ingeneem het nie,” opper iemand.
“Ja, maar moenie die kommuniste in Frankryk onderskat nie.”
So word die bal oor en weer gegooi om die gesels lekker te maak, totdat Smittie afsit. Die ontvangs is swak, dis die onweer. Die battery loop net af.
Hulle sit hul eie oorlog voort, maak voorspellings, sê die dom leiers voor wat fout maak.
Die oorlog is soos ’n rivier wat oor sy walle stoot. Of ’n brand – waar begin jy doodslaan? ’n Suurdesem wat oor die pot se rand stoot tot in Egipte. Die Ooste dalk. Waar staan Amerika? Dié staan uit die water en maak geld met sy wapens. Hulle het Japan om mee rekening te hou. Sal Japan kordaat genoeg wees om Amerika aan te vat? Hy het reeds met China skoorgesoek . . .
Grieta gaap en kom op die been, trek haar rok tot onder die knieë af en vou die flenniedoek een ekstra slag om haar seer keel. Die kinders is alleen by die huis. Sy is nooit
