Die swart spioen se versoek was dat die Boere hom tog nie met ’n geweer moes doodskiet nie, maar met ’n sabel moes onthoof. Hy was bevrees dat hy nie onmiddellik dood sou wees nie. Ek het hom verseker dat hy baie gou in ’n ander wêreld sou wees. Hy moes maar aan sy siel dink en hom skik om sy God te ontmoet. Wonderlik om te sê, wat die swart spioen gevrees het, het werklik gebeur. Ek het hulle grafwaarts vergesel. Daar is hulle na gewoonte geblinddoek en met die aangesig na die graf gekeer en met voete daarin, het hulle by die een ent van die graf hulle plek ingeneem. Met ’n stok het die dokter die burgers wat die vonnis moes uitvoer, beduie waar hulle moes skiet om die harte te tref. Ek het ’n paar treë van hulle gestaan en die aaklige skouspel gadegeslaan. Toe die skote val, het hulle in die graf geval, dog tot ons verbasing het die swartman nog geleef en die manne wat geskiet het, moes sy half ontsielde liggaam die genadeslag toedien deur dit met nog ’n koeël te deurboor.32
Afrikanerdenke waarin herinneringe van die oorlog lewendig gehou is, word dikwels oorheers deur die nalatenskap van sentimentele vertellinge van oudstryders van hul getroue agterryers wat die burgers ten koste van hulself bygestaan het. Dit is nie noodwendig die volle waarheid nie. Die historikus prof. Fransjohan Pretorius meen: “Afrikanernasionaliste het dikwels in die 20ste eeu die verhouding tussen Boer en agterryer verheerlik met die gedagte dat daar reeds destyds ’n goeie verstandhouding tussen blank en swart was. Hulle besef egter nie dat die verhouding gebaseer was op ’n paternalisme en ’n meerderwaardigheid aan die kant van die Boer en in meeste gevalle ’n berustende onderdanigheid by die agterryer.”33 Sekere swart mense se gruwelike wandade teen die Boere en die genadelose vergelding van die burgers, het niks goeds vir naoorlogse rasseverhoudinge in Suid-Afrika ingehou nie.
Die oorlog het bomenslike eise aan die vegtende burgers gestel. Terwyl hulle gedurig aan lewensgevaar, bloedvergieting en ander swaarkry blootgestel is, moes hulle boonop met die wete saamleef dat hul vrouens, kinders en ander geliefdes aan onmenslike behandeling in die konsentrasiekampe onderwerp is. Die strydende burgers moes die oorlog boonop op twee fronte, teen die Britte en vyandige swart mense, voer.
Dit alles moes ’n ingrypende impak op die burgers se emosionele welstand gehad het. ’n Burger, D.S. van Warmelo, het in sy herinneringe wat voor die einde van die oorlog gepubliseer is, opgemerk: “An inclination to cruelty became one of the predominant traits in the character of the burghers.”34 Hoewel dié uitspraak uiteraard nie op al die burgers van toepassing was nie, wys dit tog watter sielkundige uitwerking die oorlog op die gewone burger kon gehad het en hoe dit individue se medemenslikheid kon beïnvloed.
In dié omstandighede het daar as’t ware ’n derde front ontstaan – die stryd teen hul eie mense wat verraad gepleeg het. Dié verraad het diep gesny en die vegtende burgers tot die uiterste beproef. In die lig van dié omstandighede lê die verduideliking waarom burgers tot so ’n ekstreme stap sou oorgaan om volksgenote wat dislojaal was aan die republikeinse stryd te fusilleer.
6
Bloedfamilie
P.B. BOUWER, A.J. VAN EMMENES
† 24 Augustus 1901, Hartbeesfontein/Rietfontein, distrik Heidelberg
’n Verraaierbroer brand sy suster se huis af en laat haar en haar dogtertjie byna verkluim, ’n joiner spog oor hoe hy sy neef geskiet het, vriend ontdek vriend as dooie vyand, en van die vuurpelotonlede en die tereggesteldes is familie, terwyl een van die tereggesteldes vir amper die helfte van die vuurpelotonlede skool gehou het.
In die winter van 1901 het joiners in die omgewing van Heidelberg in Transvaal hulle aan verskeie gruweldade skuldig gemaak. Daar is talle voorbeelde van ’n joinerkommando wat saam met swart gewapendes nagtelike aanvalle op weerlose Boerefamilies uitgevoer het wat nog op hul plase gewoon het. Die een plaas na die ander is beroof en geplunder, waarna die aanvallers vroeg die volgende oggend na die veiligheid van hul basis op die dorp teruggekeer het. Boerefamilies van die omgewing wat die konsentrasiekampe probeer ontduik het, moes gedurig voor die Britse kolonnes uitvlug. Hulle is dikwels deur daardie joiners verraai.1
Die joiners van die omgewing het aan ’n Britse korps bekend as die Vallentin’s Heidelberg Volunteers behoort. Die korps van sowat 200 man is deur die bevelvoerder van die Britse mag op Heidelberg, maj. John Vallentin, uit Engelse en Afrikaanse vrywilligers op die been gebring. Hulle was meestal voormalige burgers van die distrik wat hul wapens neergelê en daarna toenadering by die Britte gesoek het. Die burgers het na lede van daardie korps as die Witkoppe verwys na aanleiding van ’n kenmerkende wit band wat hulle om hul hoede gedra het.2
Op die plaas Witkleifontein het die joiners een nag ’n Afrikaner, P. du Preez, vermoor. Hy is koelbloedig in sy huis doodgeskiet, al was hy ’n afgeleefde ou man wat nie krygsdiens kon verrig nie. Jare later het Jack van den Heever, ’n burger van die Heidelberg-kommando, oor die joiners se optrede opgemerk: “So ’n hemeltergende daad kon nooit ongestraf bly nie, daarom was dit vir ons nie ’n wonder dat hulle kort ná die moord een môre vroeg hul rieme styfgeloop het nie.”3
Op 24 Julie 1901 bevind Vallentin hom met ’n Britse kolonne, wat ’n groep Witkoppe ingesluit het, suid van Heidelberg. Sy doel was om met sy troepe ’n voortvlugtende vrouelaer op die plaas Beerlaagte, sowat 30 km suid van Heidelberg, aan te keer. Die Boerevroue het dié laers gevorm en voor die Britse kolonnes uitgevlug om gevangeneming en gevolglike opsluiting in die konsentrasiekampe vry te spring. Bejaarde mans en jong seuns wat nie kon veg nie, het by die vroue gebly.
Vallentin het egter nie geweet ’n afdeling Boere het tussen die Britse kolonne en die vrouelaer op die plaas Malanskraal inbeweeg nie. Anders as by die Britse kolonne het verkenners daardie afdeling van die Heidelberg-kommando deurentyd op die hoogte gehou van vyandelike bewegings. Die burgers het die vrouelaer opdrag gegee om nog verder suid in die rigting van die Vaalrivier uit te wyk. Met dagbreek val burgers onder leiding van veldkornette Org Meyer4 en Hendrik Kamffer5 die Britse kolonne op die plaas Braklaagte aan. Die verrassing van die Boereaanval is grootliks deur digte mis getemper, wat baie Britse soldate die geleentheid gegee het om te ontsnap.6
Onder Vallentin se troepe het die groep Witkoppe vreesbevange geraak, waarskynlik weens die noodlottige gevolge wat moontlike gevangeneming deur die republikeinse burgers vir hulle ingehou het. Dit het paniek onder die Britse soldate aangehelp met die gevolg dat hulle wild op die vlug geslaan het. Nadat ’n aantal gesneuwel het, gewond is of gevange geneem is, het die burgers hulle verby Malanskraal tot naby Heidelberg verjaag. Onder die Britse gesneuweldes was minstens twee Afrikaners, Frederick Nel en Philippus van Eeden.7 Die joiners wat gevange geneem is, sou nie genade van die burgers ontvang nie.
Gedurende die geveg het een van die joiners op ’n wit perd probeer wegkom, maar hy is vasgekeer toe hy teen ’n heining vasgejaag het. Die joiner het C.J. Kamffer volgens dié se seun, vdkt. Hendrik Kamffer, gesmeek: “Oom, skiet my tog nie dood nie.” Kamffer sr. het geantwoord hy sal dit nie daar doen nie, maar hulle gaan wel later met hom afreken.8 Dié joiner was Pieter Barendse Bouwer, ’n 29-jarige getroude onderwyser van Heidelberg.9
Nog ’n joiner, Adolf Jacobus van Emmenes (23), ’n ongetroude boer van die plaas Witpoort in die distrik Heidelberg, is ook gevange geneem. 10
Vdkt. Kamffer en asst.vdkt. Andrew Brink11 het ’n derde joiner, ene Scheepers, agtervolg. Brink het op Scheepers geskiet en hom ernstig gewond. Hy is saam met die burgers teruggeneem en onder bewaking geplaas. Daarna volg ’n summiere teregstelling. Dit is wat volgens Kamffer se ongepubliseerde herinneringe verder gebeur het:
Daar verskyn nou skielik ’n perderuiter vanaf die boonste Rooikoppe in Beerlaagte. By ons gekom erken ons hom as Danie Maartens ’n burger van Komdt. Buys wat in die boonste Rooikoppe was. Hy was baie opgewonde en vra of ons die Nasionale Scouts vannag bygetrek het en of sy swaer Scheepers nie onder die seksie was nie. Danie vertel ons toe dat twee nagte vantevore Scheepers en sy klomp Danie se vrou, en terselfdertyd Scheepers se eie suster,
