optrede beskryf. “Dit was vir my makliker om teen die groot leërskare van Engeland te veg as teen sulke laaghede onder my volk. Om teen albei te stry, vereis ’n ysere wil, maar selfs vir ’n ysere wil verskaf sulke dinge bitter oomblikke – beproewinge wat, soos die Afrikaanse spreekwoord lui, nie in ’n man se klere bly sit nie.”35
Die verraaiers se gebrek aan lojaliteit was onversoenbaar met die lojale republikeine se sterk vaderlandsliefde wat op die onafhanklikheid van die republieke toegespits was en wat met ’n groeiende nasionalisme saamgehang het. Verraaiers is sover as Swaziland in die noorde tot in die suide by Namakwaland tereggestel.
’n Groot deel van die verraaiers het hulle gedurende die oorlog aan skandalige optrede skuldig gemaak. Daardie wandade is te omvangryk om in hierdie werk te bespreek. Dikwels het Afrikaners afkomstig uit ’n swakker stand met twyfelagtige morele waardes die wandade gepleeg. Dikwels het die joiners as aanvoerders van gewapende swart kommando’s die vroue en kinders op die plase genadeloos geterroriseer. 36
In verskeie weergawes word getuig van joiners wat Britse kolonnes gelei het met die doel om die plase van die vegtende burgers uit te wys sodat dit afgebrand en die besittings deur die Britse soldate vernietig kon word, waarna die vroue en kinders na die konsentrasiekampe weggevoer is. Daar is voorts talle voorbeelde waar joiners hulle aan roof en diefstal skuldig gemaak het. Wanneer die vroue en hul families rondgetrek het om te keer dat hulle in die konsentrasiekampe beland, het die verraaiers ’n belangrike rol gespeel om hulle aan te keer. Uit die pen van vele vroue en kinders kom voorbeelde van onmenslike behandeling wat hulle op pad na die konsentrasiekampe aan die hand van joiners moes verduur.37 In die konsentrasiekampe is van die afvalliges in gesagsposisies geplaas en die republikeinsgesinde families moes hul laakbare en hardvogtige optrede verduur. Dit is oor sulke mense wat genl. Ben Bouwer opgemerk het: “The innate character of such men is revealed by the fact that when they were put in authority over helpless women and children of their own people in the concentration camps, as frequently happened, they were more harsh, overbearing and brutal than the worst Englishman, Scot or anyone else.”38
Party het as die Burgher Camp Police as besoldigde speurders en inligtingsbeamptes vir die militêre owerheid opgetree en hulle aan ongenaakbare en skandalige gedrag teenoor die kampbewoners skuldig gemaak, terwyl die omstandighede daar reeds haglik was. Die Afrikaners wat buite die gevegsterrein in besoldigde diens van die Britte gestaan het, is ook as verraaiers beskou, maar sover vasgestel kon word, is geeneen van die Burgher Camp Police se lede ooit tereggestel nie. Daarbenewens het die hendsopper- en joinerfamilies in baie gevalle beter rantsoene en behandeling as die ander inwoners in die konsentrasiekampe ontvang. Wat dit alles natuurlik erger vir die republikeinsgesindes gemaak het, is dat dit hul eie mense was wat hulle so skandalig behandel het.
Op die slagveld is daar talle voorbeelde waar joiners ’n besondere en suksesvolle bydrae tot die Britse oorlogspoging gemaak het. Teen die laaste fase van die guerrilla-oorlog kon Britse kolonnes op ’n uitgebreide skaal van verraaiers gebruik maak wat goed met die omgewing en terrein bekend was. Voorheen ongekende en snelle nagaanvalle het die Boere skade berokken. Só is verskeie lede van die Vrystaatse regering en pres. Steyn se lyfwag vroeg die oggend van 11 Julie 1901 gevange geneem. ’n Vrystaatse burger, J. Steenkamp, en tien ander verraaiers het as gidse vir die Britse kolonne opgetree tydens die verrassingsaanval waarin die president net-net kon ontsnap.39
Daar is ’n groot aantal herinneringe waarin oudstryders aanvoer hul gevangeneming asook die dood en verwonding van hul medeburgers was die direkte gevolg van hulp wat die joiners aan die vyand verleen het. Dit het vanselfsprekend ’n demoraliserende effek op die burgers gehad dat ’n groot groep van hul eertydse volksgenote aan Britse kant geveg het.
Op militêre gebied is die hulpverlening van die verraaiers aan die Britte as so ingrypend geag dat baie bittereinders inderdaad geglo het dit was die vernaamste rede hoekom hulle die oorlog verloor het. In sterk verwytende taal het Okkie de Villiers die verraaiers kort na die oorlog beskuldig: “Uit naam van mijn gestorven kameraden, uit naam van onze gemartelde vrouwen en kinderen roep ik het den bastaard-Afrikaanders toe, dat het bittere einde, van den oorlog voor’t grootste deel aan hen te wijten is.”40
Die algemene veragting waarmee verraad beoordeel word, spreek uit die minagting waarmee ook sekere Britse soldate die joiners beskou het. ’n Oudstryder, P.S. Lombard, vertel in sy herinneringe: “ ’n Engelse offisier wat ek een keer gevang het, het self aan my gesê: ‘Ons gebruik hulle slegs om ons vuil werk te doen. As die oorlog verby is, sal hulle vir ons niks werd wees nie. Dan sal ons weer moet staatmaak op betroubare Boere, wat hul volk getrou gebly het.’ ”41
In ’n onlangse studie vanuit die krygswetenskap het die joernalis en geskiedkundige Leopold Scholtz bevind die republikeinse magte het die oorlog weens ander, meer komplekse faktore verloor as weens die verraaiers se militêre bydrae tot die Britse oorlogspoging.42 Hoewel Scholtz in baie opsigte oortuigende gevolgtrekkings in sy studie verskaf, kan die impak van die verraaierverskynsel in die uiteindelike verlies van republikeinse onafhanklikheid nie geïgnoreer word nie. Dit het wel ’n rol gespeel om die oorlog tot ’n einde te bring. ’n Mens kan maar net spekuleer oor wat sou gebeur het as alle Afrikaners tot die einde saamgestaan het.
Dit is nietemin insiggewend dat die Boereleiers aan die einde van die oorlog by die beraad by Vereeniging nie die verraaierfaktor noem in die ses redes hoekom hulle genoodsaak was om die vredesverdrag te onderteken nie. Dit mag wees dat die verslag met die nageslag in gedagte opgestel is en dat hulle dié sensitiewe kwessie nie daardeur amptelike erkenning wou gee nie.43
Verraad is waarskynlik so oud soos die mensdom self. Die mens se inherente feilbaarheid maak hom nou maar eenmaal kwesbaar vir ontroue gedrag wat buite die aanvaarde norme van ’n bepaalde gemeenskap is. Aangesien verraad negatiewe gevolge inhou vir diegene teen wie dit gepleeg word, keur die meeste mense dit ten sterkste af.
Verraad word aan die ergste graad van oneervolheid gelyk gestel, veral wanneer iemand optree teen dit wat algemeen as ’n regverdige saak beskou word. Dit word ook universeel as verfoeilik beskou wanneer iemand ’n vertrouensverhouding verbreek. Die enigste uitsondering is in gevalle waar mense die rug keer op ’n onregverdigbare saak.
Maar wat is volks- of landsverraad? Vanuit ’n suiwer juridiese oogpunt is dit gewoonlik makliker om te bepaal wanneer hoogverraad ingevolge ’n land se heersende reg gepleeg word. Die republikeinse regerings was ingevolge die internasionale reg heeltemal by magte om die verraaiers op grond van hoogverraad na ’n regmatige verhoor tot die doodstraf te vonnis. Selfs die Britse regering het die republikeinse regerings tot met die ondertekening van die vredesverdrag op 31 Mei 1902 as wettig erken. Op ’n enkele uitsondering na is al die tereggesteldes skuldig bevind aan hoogverraad, wat ’n misdryf teen die staat was.
Tydens die oorlog het die Britse militêre owerhede verskeie onsuksesvolle amptelike ondersoeke van stapel gestuur met die oog op die vervolging van sekere republikeinse krygshoflede en ander wat by die voltrekking van die doodstraf van verraaiers betrokke was. Daar was selfs enkele gevalle waar burgers tydens en na die oorlog in Britse militêre howe op aanklagte van moord moes teregstaan weens die teregstelling van verraaiers. Al daardie vervolgings het op niks uitgeloop nie. Daarbenewens is die jurisdiksie van die republikeinse krygshowe deurgaans deur ’n vyandige Britse militêre owerheid erken.
Dit beteken egter nie al die verraaiers wat tereggestel is, is altyd volgens die reëls van die krygsreg behandel nie. Daarvan getuig veral die summiere teregstellings wat later bespreek word.
In die lig van die republikeinse beskouing van destyds behoort ’n onderskeid getref te word tussen lands- en volksverraad. Joiner-Afrikaners wat burgers van die twee republieke was, het hulle aan sowel lands- as volksverraad skuldig gemaak. Engelssprekende burgers van die twee republieke wat verraad teen die republikeinse oorlogspoging gepleeg het, het hulle aan landsverraad skuldig gemaak. Afrikaners wat burgers van die twee Britse kolonies was en die Britse oorlogspoging aktief ondersteun
