te neem. Dan was daar nog Kaapse Afrikaners wat in die Britse leër diens gedoen het en wat uiteraard nie by bogenoemde “amptelike” getalle ingesluit is nie, maar deur hul volksgenote in die republieke gewoon as volksverraaiers beskou is.
Die ware getal Afrikaners wat hulle op alle gebiede aan een of ander vorm van verraad skuldig gemaak het (die hendsoppers uitgesluit), is dus moontlik heelwat meer as wat amptelik deur die Britse militêre owerhede aangedui word.
Dit laat ’n mens met die vraag: Wat het die afvalliges daartoe gedryf om hul volksgenote te verraai?
Die besondere omstandighede van die Anglo-Boereoorlog het die kwesbaarheid van baie Afrikaners ontbloot. Soos in enige gemeenskap het die Boeresamelewing aan die einde van die 19de eeu bestaan uit mense met verskillende agtergronde en waardes. Die oorlog het republikeinse burgers voor verskillende keuses te staan gebring en sommige was eenvoudig meer vatbaar vir beïnvloeding as ander. Boonop was alle Afrikanermans fisiek nie geskik vir al die uitdagings van die slagveld en kommandolewe nie. Dit is ’n mite dat die deursnee-Boer ’n soort superkryger was. Daarbenewens het Afrikaners van die Kaapkolonie en Natal voor ander morele en juridiese keuses as hul republikeinse broers te staan gekom.
Aangesien ’n groot groep Afrikaners hul rug op die republikeinse stryd gedraai het, is dit dalk makliker om die verskynsel van verraad in groepsverband te probeer verklaar. Algemene beweegredes kan help om die verraad te verklaar en moontlik ook beter te verstaan.
Die ekonomiese faktor: Welgestelde grondbesitters het ’n besondere belang daarin gehad dat die oorlog beëindig moes word sodat hulle nie verdere risiko’s sou loop wat hul eiendom en besittings betref nie. Sekere welgesteldes het hul persoonlike welvaart dan ook belangriker geag as die vryheidstryd. Baie het passief gebly, maar sommige het die Britse magte aktief bygestaan. Daar is voorbeelde van die rykste boere in sekere distrikte wat weens hul verraad voor ’n vuurpeloton geeïndig het. Die ironie was dat hul afvallige optrede nie noodwendig verhoed het dat hul eiendom in die loop van die oorlog verwoes is nie.
Die meeste troueloses wat aktief by die Britse magte aangesluit het, het egter uit ’n laer ekonomiese stand gekom. Daar was reeds voor die oorlog ’n groep Afrikaners wat ekonomies swaar getrek het. ’n Groot groep het as bywoners op plase ’n armlastige bestaan gevoer, terwyl ander ’n onsekere heenkome op die dorpe en Transvaalse goudvelde gaan soek het. Hulle was in ’n swak ekonomiese en sosiale posisie en het maklik die prooi geword van aanloklike uitnodigings deur die Britse mag. Gedurende die oorlog het die Britte allerlei beloftes aan afvalliges gemaak, onder andere is plase na die beëindiging van die oorlog aan hulle belowe.
Joiners het teen die einde van die oorlog ’n vaste soldy ontvang en lede van die vrybuiterskorpse kon ’n deel van die buit hou na beslagleggings. Op kommando sou hulle geen betaling ontvang nie. Daar was ook joiners wat kwalik kon oorleef terwyl hul families in die konsentrasiekampe krepeer het, en wat uit nood by die Britte aangesluit het.13
Gebrek aan vaderlandsliefde: Nie alle burgers het dieselfde graad van lojaliteit of vaderlandsliefde teenoor die twee Boererepublike openbaar nie. E.J. Weeber, wat as burger gedurende die guerrillafase van die oorlog meestal op die Transvaalse hoëveld kommandodiens gedoen het, het ’n onderskeid getref tussen die opgevoede en minder opgevoede burgers om dit te probeer verklaar:
Ek hoop dit sal my nie ten kwade gedui word as ek beweer dat my lange oorlogsondervinding my geleer en bewys het dat die opgevoede Afrikaner oor die algemeen ’n beter vaderlander was as sy minder ontwikkelde medeburger nie. Sy beter geestelike bewapening het hom veilig oor moedverloor se vlakte gevoer, hy was beter bestand teen aanvalle van neerslagtigheid en moedeloosheid as sy minder bevoorregte medeburger. Hy was beter bekend met sy volksgeskiedenis sowel as met dié van sy vyand en kon gevolglik beter oordeel oor die bedrieglike praktyke van ons listige vyand om ons tot die oorgawe te beweeg. Sy eergevoel was meer ontwikkel en daarom kon hy beter koers hou. Die sogenaamde National Scouts was grotendeels mense op die laagste trap van ontwikkeling, onkundig, ongeletterd en totaal beginselloos – baie met kriminele aanleg en neigings en volslae eerloos.14
Daar was ’n groep gewetenlose joiners wat die oorlogsomstandighede op ’n opportunistiese wyse misbruik het en hulle aan blatante misdadigheid skuldig gemaak het. By hulle was daar geen pligsbesef nie en was die stryd nie ’n gewetensaak nie.
Die konsentrasiekampe, waar ’n groot aantal hendsoppers gehuisves is, was voorts die ideale teelaarde vir die werwing van joiners. Die hendsoppers se volksgenote het hulle reeds verstoot en dan was daar ook die verveling en ellende van die kamplewe. Dit het dit makliker gemaak om verder te gaan en die Britse oorlogspoging aktief by te staan.
Versugting om die oorlog te beëindig: Uit die groot aantal Afrikaners wat oorlogsmoeg geword het, was daar ook ’n groepie wat daarvan oortuig was dat dit in almal se belang was om aktief ’n einde daaraan te maak. Daardie oogmerk kon net bereik word deur die Britse oorlogspoging te ondersteun. Die joiner P.J. du Toit het sy redes om by ’n Britse kolonne aan te sluit, op 14 Junie 1901 in sy dagboek aangeteken: “Because I am convinced in my mind that nothing in the world can save us, then why should I wait to do my share towards bringing this horrible and miserable state of affairs to a speedy termination, for the sake of the country at large, for the sake of humanity, and lastly for the sake of the women and children in refugee camps, and the prisoners of war on Ceylon, St Helena and India? This I consider the duty of every true patriot.”15
Du Toit is ’n voorbeeld van ’n groep afvalliges wat na vele geesteswroeginge die stryd opgegee het en by die Britte gaan aansluit het. ’n Jaar na die oorlog het ’n joiner hul besluit om by die Britte aan te sluit in De Volksstem probeer verduidelik: “Het doel van de (National Scouts), was niet wraak, maar alleen om de mensen afvallig te maken opdat er vrede mocht kommen tot voordeel en belang niet alleen voor de surrender mensen, maar ook voor degenen die tot ’t laast stonden, want de mannen hadden het zwaar, maar de arme zwakke vrouwen en kinderen hadden het nog veel, ja, veel zwaarder.”16
Dié joiner se mening dat die joiners om die “zwakke” vroue en kinders se onthalwe na die Britte oorgeloop het, staan natuurlik lynreg teenoor die republikeinsgesinde vroue se onversetlikheid teen oorgawe. Sonder dié vroue se wil sou die vegtende burgers nie die stryd kon voortsit nie.
Dit is te betwyfel of alle joiners se kommer oor die voortsetting van die stryd so altruïsties was soos wat sommige voorgegee het. Die “edel” motiewe van voormalige hoë Boereoffisiere om in landsbelang by die Britse magte aan te sluit, is verdag. Materiële oorwegings het na alle waarskynlikheid ’n belangrike of minstens ’n bydraende rol in hul verraad gespeel. Die aanduidings is dat Boereoffisiere soos Vilonel onder meer uit weerwraak en egoïsme by die Britte aangesluit het omdat hulle met hul senior offisiere stry gekry het en nie na wense bevorder is nie.
Afvalliges wat oortuig was dat oorgawe die enigste uitweg was, het nie aktief by die Britse magte aangesluit nie en meestal bloot passief gebly.
Gesag- en familiebeïnvloeding: Terwyl die oorlog algaande tekens van ’n burgeroorlog begin toon met familielede wat teen mekaar draai, het naasbestaandes mekaar ook begin beïnvloed om verraad te pleeg. Daarvan spreek die aantal broers en ander familielede wat saam tereggestel is. Daar is verskeie voorbeelde van jong joiners wat die doodstraf opgelê is, maar weens hul jeugdigheid en ouer- of gesagsbeïnvloeding later begenadig is. Daar is ook voor invloedryke gesagsfigure geswig wat burgers aangepor het om die stryd gewonne te gee.
Aansporing deur hul vroue om verraad te pleeg, het noodwendig ’n belangrike rol in die trouelose mans se optrede gespeel. Daar is ook voorbeelde waar die mans geglo het dit was in belang van hul gesinne se welstand om afvallig te raak.
Verdeelde lojaliteit: Oor die algemeen het Engelssprekende burgers van die republieke nie uiterste strawwe ontvang as hulle geweier het om teen die Britse magte te veg nie. Daar was burgers wat van sowel Britse as Afrikaanse voorouers
