as landsburgers opkommandeerbaar en kon hulle in geval van teenkanting teen die republikeinse oorlogspoging aan hoogverraad skuldig bevind word. Voorbeelde is gevind van Engelssprekendes wat aanvanklik aan Boerekant geveg het en soos hul Afrikaanse landgenote later by die Britse magte aangesluit het. Die doodstraf is aan enkele van daardie Engelssprekende burgers opgelê.
Republikeinsgesindes se diepe weersin in verraad moet gesien word in die lig daarvan dat die meerderheid voortvegtendes die oorlog as godsdienstig geregverdig beskou het. Vir baie republikeinsgesinde mans en vroue was die oorlog ’n heilige en regverdige saak wat tot die bittere einde gestry moes word. Christiaan de Wet het dit so verwoord: “Die oorlog is ’n geloofsaak. As ek dit nie in die geloof kon gedoen het nie, sou ek nooit die wapens opgeneem het nie . . . Die hele oorlog was ’n mirakel, en sonder geloof sou dit kinderspeletjies gewees het om die oorlog te begin . . . Ons hulp en redding moet alleen van Hom kom en dan sal ons ook nie trots wees nie. Ek kan nie in die toekoms sien nie, maar ek weet dit: dat die lig agter my is. Wat vóór my lê, weet ek nie. Daar is dit donker, maar ons moet voortgaan om op God te vertrou.”17
Daar is deurgaans ’n godsdienstige ondertoon wanneer die verskynsel van verraad beoordeel word. Ds. R.D. McDonald het in latere jare dié mening oor die verraaiers gehuldig: “ ’n Mens wonder of die National Scouts nie met diepe berou vervul is oor die lae rolle wat hulle as verraaiers gespeel het nie. Is hulle hande nie bevlek deur die bloed van medeburgers nie? Is hul gewete nie besoedel deur die bloed van mans, vroue en kinders wat in ons geregverdigde stryd om vryheid omgekom het nie? . . . Hoe mense wat tot sulke skandelike dade oorgegaan het hul handelswyse voor die regbank van die gewete en van die Regverdige kon verdedig weet ons nie.”18
Hendrina Rabie-Van der Merwe rig in haar boek dié waarskuwing aan verraaiers: “Julle nageslagte sal hul aangesig in skaamte bedek vir die dade van hul ouers en voorouers. Ek het julle verkla by die Regverdige Regter, wat gesê het: ‘My kom die wraak toe.’ ”19
Nog ’n Afrikanervrou het haar só oor joiners uitgelaat wat Britse troepe gehelp het om haar en ander aan te keer en na die konsentrasiekamp aan te jaag: “Julle dag sal kom! Dit sal kom soos ’n brandende oond! Sien julle my trane, en sien julle die trane van al dáárdie vroue daar, die Here sal dit nie ongestraf laat bly nie. Hy sal dit vergeld in die eerste plek aan julle wat hier vandag soos moordenaars agter die bloed van jul eie bloed jaag.”20
Buurman het dié mening in die oorlogsvertellinge van ’n Boereoffisier uitgespreek: “Dis in alle opsigte ook maar beter om die ontaarde Afrikaners, wat deur God en volk versaak is en wat deur vriend en vyand verag word, met die doodstraf vir hul wandade te beloon.”21
Daar was ook die mening dat die Afrikaners met die verraaierkwessie beproef is, maar dat God ’n doel daarmee gehad het. Daar is geglo dat hulle met die oorlog as’t ware deur ’n siftingsproses moes gaan en daarna van die verraaiers gereinig sou wees.22
Omdat baie vegtende Afrikaners gemeen het die stryd teen die Britte was regverdig, was daar ook by hulle die gedagte dat die verraaiers teen God se saak opgetree het. Vir baie republikeinsgesindes was die troueloses wat van die vryheidstryd afgewyk het dus sondaars. Verraad teen die Afrikanervolk was vir hulle ’n Judassonde omdat die Bybel hulle geleer het verraad is verwerplik. Daarom verwys Johanna Brandt23 na die verraaiers as “Judasboeren” na aanleiding van die Bybelse Judas Iskariot se verraad.24
Genl. Jan Smuts25 het die vegtende Boere se dryfkrag as “godsdienstige patriotisme” beskryf:
In short the Boer cause has become a Boer religion, adversity has converted their political creed into a religious faith; and thus hope and faith and strength have been wrung from weakness and despair itself. The Boers fight now in a spirit akin to that of the early Christian martyrs; they listen to reports of defeat or rapine, of the sufferings of their wives and children in the prison camps, with that calm resignation which springs from the assurance that such is God’s will. Threats of banishment and confiscation only raise a smile on the faces of such men. Even the threat to shoot every Republican caught will only increase this passion of religious patriotism.26
’n Veldprediker, ds. A.P. Burger, het hom in latere jare as volg uitgespreek oor pres. M.T. Steyn se mening dat al die burgers wat hulle oorgegee het “verlore” was en dat dié wat in die stryd volhard, tot die uitverkorenes behoort: “Hierdie maatstaf was natuurlik verkeerd en ek het hom dit ook gesê, maar ek kan goed verstaan dat die stoere ou volksleier en staatshoof bitter teleurgesteld moes gewees het met . . . so baie van die burgers (wat) . . . hulle wapens lafhartig neergelê het.”27
Buitestanders was soms skepties oor die geloofsoortuiging waarmee die oorlog aangepak is. Die Hollander Henri Oosterhagen wat as vrywilliger aan Boerekant geveg het, spreek die mening in sy oorlogdagboek uit dat die Afrikaners verkeerdelik die houding ingeneem het dat hulle ’n uitverkore volk was en die Opperwese aan hul kant was.28 Navorsing in onlangse tye het ook getoon nie al die vegtende burgers was diep gelowig of het hulself as deel van ’n uitverkore volk gesien nie. Daar kan egter met redelike sekerheid aanvaar word dat die meerderheid vegtendes wel gelowig was en minstens ’n kerngroep geglo het hulle was uitverkore.29
Die republikeinsgesindes se stryd het benewens ’n godsdienstige karakter ook ’n sterk nasionalistiese aanslag gehad. Oor die verraaiers se gebrek aan volks- en vaderlandsliefde laat genl. Ben Bouwer hom gedurende 1902 in De Volksstem uit: “Zij schandvlekten met hun laagheid de eervolle naam van Afrikaner of Boer, (die eigenlijk slechts synoniem zijn). Zie, daar keeren wij ons in afgrijzen van, daarvan walgt het gemoed van ieder eerlijk mensch, van elken Afrikaner die voor de eer van zijnen naam waakte als voor iets heiligs.”30
In die sterkste, amper vervloekende taal, het Eugène Marais, die latere digter en skrywer wat in daardie stadium die redakteur van Land en Volk was, teen die einde van 1902 teenoor die verraaiers uitgevaar: “Wie zal het een dapper volk kwalijk nemen dat hy der verrader haat gelijk ieder eerlyk mensch den duivel, de zonde, en alles wat vuil en afschuwelijk is, haat?” 31
Die intense wrewel wat die gewone vegtende burger teenoor die verraaiers geopenbaar het, word in Roland Schikkerling se oorlogdagboek geïllustreer:
Hierdie gemene verraaiers was eertyds ons wapenbroers; hulle het saam met ons uit dieselfde bak gesmul; met ons saam gesing, gebid, saam met ons gedeel in glorie en terugslae; en nou het hulle in ruil vir goud teen ons gedraai. Vanweë hulle valsheid is hulle so gehaat onder ons dat die swartste wraak teen hulle gesweer is. Hulle sal geen genade by ons vind nie. Watter vyandskap sny so diep soos dié tussen bloedfamilie? Wie is minder vergewensgesind? Was dit nie vir daardie eerlose gespuis, wat vir ewig gebrandmerk is nie, sou die vyand nooit ons vestings verdring het nie. Selfs ’n avonturier of huurling wat geen druppel meer meegevoel met die een kant het as die ander nie, het nogtans te veel esprit-de-corps om die wapen op te neem teen die kant saam met wie hy eers geveg het. En tog het hierdie veragtelike gespuis uitgetrek om hulle eie vleis en bloed te vermoor.32
Pres. Steyn se vrou, Tibbie, het haar bitterheid teenoor die verraaiers in ’n brief aan ’n Engelse huisvriend na die oorlog verwoord: “You can never realize . . . what a dagger seemed to pierce our hearts every time we met Boers in Khaki and what pity and contempt one felt for them. That they will live to regret the day they became traitors to their own flesh and blood is as sure as the sun shines in the Heavens. I assure you it will add to my happiness if I may never see or meet a National Scout . . .”33
Pres. Steyn self het nog gedurende die oorlog gesê: “Veragting vir die National Scouts sal voortduur tot by ons kinders se kinders, tot in verre geslagte . . . Geen eerlike man sal sy hand na hulle uitsteek nie, en geen Afrikaner sal hulle ken nie . . . ”34
Nadat Christiaan de Wet in Junie 1900 die bekende oorwinning by Rooiwal in die Vrystaat behaal het, moes hy uitvind een van sy veldkornette, Hans Smit, en 20 burgers van Rouxville het op ’n agterbakse wyse met die gevange Britse soldate gekonkel om oor te gee en vry begeleiding
