stance on Boers who mistreated or killed natives.”16 Tog het die Britse teregstellings van swart en bruin mense nie naastenby dieselfde omvang aangeneem as sulke teregstellings deur die republikeinse magte nie. Min navorsing is nog daaroor gedoen.
’n Donker wolk hang oor die Britse magte se hantering van die teregstellings van Afrikaners wat na verhore ter dood veroordeel is. In die Kaapkolonie het hul drastiese optrede in dié verband wel die gewenste uitwerking gehad deur ’n groter opstand deur Kaapse rebelle aan bande te lê, maar dit het pynlike letsels onder Afrikaners gelaat wat moeilik uitgewis is. Selfs na die einde van die oorlog is ’n burger, Salmon van As, op Heidelberg in Transvaal na ’n omstrede verhoor tereggestel. Hy was een van drie burgers wat nie onder die algemene amnestie van die vredesvoorwaardes geval het nie.17
Teregstellings deur republikeinse magte
Al het die Britse magte burgers tereggestel, het die republikeinse magte nie dieselfde met hul vyand se soldate gedoen nie. Die enigste uitsondering wat gevind kon word, was die teregstelling van ’n Britse offisier, lt. Boyle, wat met genl. De Wet se verowering van Dewetsdorp op 20 November 1900 gevange geneem is en later summier tereggestel is weens wandade wat hy teenoor vroue en kinders gepleeg het. Dit het aanleiding gegee tot een van die drie uitsonderings op die algemene amnestie wat na die oorlog aan republikeinse burgers toegestaan is vir dade wat tydens die oorlog gepleeg is. Niemand is egter skuldig bevind nie omdat die Boereoffisier wat Boyle laat teregstel het, in die oorlog gesneuwel het.18
Nadat genl. Koos de la Rey se burgers lord Methuen met die slag van Tweebosch teen die einde van die oorlog gevange geneem het, het baie van die burgers daarop aangedring dat hy gefusilleer word weens sy ongenaakbare optrede teenoor veral burgerlikes. De la Rey het die gewonde Methuen egter vrygelaat en na Klerksdorp gestuur om mediese behandeling te ontvang. Ontstigte burgers het daarop aangedring dat hy teruggebring word en vir sy dade verantwoording doen. Hy is toe inderdaad na die Boerekommando teruggebring, maar De la Rey het ingegryp, die burgers tot kalmte gemaan en Methuen onbelemmerd na Klerksdorp teruggestuur. De la Rey se humanitêre daad het op die lange duur ongetwyfeld meer voordele vir die Boeresaak ingehou.19
’n Moontlike verklaring vir hoekom die Boere gevange Britse soldate wat moontlik aan wandade skuldig was nie ekstreem behandel het nie, lê daarin dat die Britse mag in ’n magsposisie was teenoor die burgerlikes in die konsentrasiekampe en gevange Kaapse rebelle. Die republikeine was op dié terreine besonder kwesbaar vir vergelding. Nietemin het republikeinse krygshowe die doodstraf aan enkele Britse onderdane opgelê, maar hulle was burgerlikes en nie Britse soldate nie. Dié gevalle word later bespreek.
Honderde swart en bruin mense wat by die Britse magte aangesluit het of die wapen teen die Boeremagte opgeneem het, is egter tydens die oorlog deur republikeinse burgers gefusilleer.20 Die omvang van daardie teregstellings het sulke afmetings aangeneem dat dit teen die einde van die oorlog ’n byna alledaagse verskynsel was. Ds. R.D. McDonald het in sy herinneringe opgemerk: “Teen die einde van die oorlog was daar min kans vir ’n nie-blanke spioen om sy lewe te behou. Sonder onderskeid is die doodsvonnis op sulke spioene toegepas.”21
In die loop van die oorlog het misdadige gewapende swart en bruin mense misdrywe soos moord, roof en verkragting teen geïsoleerde Boerekommando’s en weerlose Boerefamilies gepleeg. Soms is die wandade onder leierskap van Britse offisiere of Afrikanerverraaiers gepleeg. Die burgers het lede van sulke bendes waarskynlik uit vergelding tereggestel. Daar is ook om strategiese redes genadeloos teen gewapende swart en bruin mense opgetree. Namate die Britte radeloos geword het met die volgehoue verset van die Boere het hulle al meer swart en bruin helpers gebruik. Onlangse navorsing het getoon ondanks lord Kitchener se doelbewuste “amptelike” onderspeling van hul deelname aan die oorlogspoging het tot 120 000 swart en bruin mense in die oorlog in een of ander hoedanigheid aan Britse kant diens gedoen, 50 000 daarvan as gewapendes. Daardie getal moet by die 448 725 Britse soldate getel word wat amptelik in die loop van die oorlog teen die Boere geveg het.22 As in ag geneem word dat die aantal bittereinders aan die einde van die oorlog op tussen 17 000 en 20 000 beraam word, het hulle teen ’n oorweldigende getalle-oormag te staan gekom.
Daar was so baie aanvalle deur swart mense dat dit in sekere streke van die republieke ’n wesenlike gevaar was en die republikeinse magte gedwing het om die stryd op twee fronte te voer. Daar was later in die oorlog veral baie sulke aanvalle in die geografiese hoefyster wat van Wes- oor Noordwes- en Noord-Transvaal en van daar na Oos-Transvaal en die suidoostelike hoek van Transvaal asook die Oos-Vrystaat strek.23 Grepe uit oorlogdagboeke van burgers wek die indruk dat die stryd in dele van daardie gebiede hoofsaaklik teen gewapende swart mense eerder as teen die Britse magte gevoer is.24 Dit het sommige republikeinse burgers genoop om die Britte daarvan te beskuldig dat hulle ’n rasse-oorlog ontketen het.25 Die Britte is daarvan beskuldig dat hulle die swart en bruin mense met beloftes van gunste tot gewapende optrede teen die burgers aangespoor het. Die historikus Peter Warwick meen egter daar was ook ’n sterk rasse-ondertoon as motief om die Britte te ondersteun omdat die verhouding tussen die burgers en sommige swart inwoners van sekere streke reeds voor die oorlog sleg was.26
Van republikeinse kant is sterk optrede teen swart en bruin mense wat in ’n gewapende hoedanigheid by die Britte diens gedoen het, as geregverdig en noodsaaklik beskou. Die Boere-veldprediker, R.D. McDonald het hul sentimente so verwoord: “Oppervlakkig beskou mag hierdie handelswyse wreed en onregverdig voorkom, maar as daar onthou word dat die oorlog nie teen hulle verklaar is nie, en ook dat ons eenvoudig die teenstand van al die inboorlinge sou uitgelok het as ons hulle net soos die Engelse soldate behandel het, dan was dit nie so wreed en onregverdig nie. Ons was verplig om drasties op te tree om die inboorlinge te laat besef dat hulle nie erkende deelnemers aan die oorlog was nie en gevolglik nie aanspraak kon maak op die voorregte van die deelnemers nie.”27
Bruin en swart inwoners was onderdane van die twee republieke en al het hulle geen stemreg gehad nie, kon hulle kragtens republikeinse wetgewing aan hoogverraad skuldig bevind word en die doodstraf kry. Die Boereleiers het dit inderdaad gedurende die oorlog as amptelike beleid onderskryf.28 In Natal en die Kaapkolonie, waar swart en bruin mense Britse onderdane was, was dit uiteraard ’n ander situasie.
In die meerderheid gevalle, veral teen die einde van die oorlog, is swart en bruin gewapendes summier tereggestel. Geen juridiese regverdiging kon in die republikeinse reg gevind word vir sulke teregstellings nie en daar was ook geen morele regverdiging voor nie. Die burgers was by tye genadeloos met sulke summiere teregstellings en het in baie gevalle heeltemal oorboord gegaan. Daar is bewerings van swart en bruin aangehoudenes wat lootjies moes trek om te bepaal wie gefusilleer gaan word. Die gelukkiges is vrygelaat om die boodskap van hul kamerade se aaklige dood te gaan versprei. Daar is ook gevalle waar die terdoodveroordeeldes hul eie grafte moes grawe.29
In sommige van die gevalle het die republikeinse magte wel behoorlike verhore gehou. Party teregstellings van swart en bruin mense het met sombere godsdienstige seremonie gepaard gegaan, waar burgers diepgaande meegevoel met die lot van die veroordeeldes getoon het.30 Vader Kestell het so ’n geval in sy herinneringe beskryf:
Den volgenden dag viel mij een pijnlijke plichtsvervulling te beurt. Een kaffer was door den krijgsraad, wegens verkrachting van een blank meisje, ter dood veroordeeld en ik werd geroepen om hem voor den dood voor te bereiden. In al de vervulling van mijn ambtsplichten had ik nog nooit de zielszorg van een ter dood veroordeelde gehad en nu . . . het was maar een kaffer! maar mijn hart ging tot hem uit. Hoewel hij zijn vonnis verdiende, meer nog in mijne beschouwing, dan één die aan doodslag schuldig was geweest, zag ik hem nu in zijn uitersten nood slechts als mensch aan. Alle gevoel van veroordeeling verdween in mij: alleen medelijden bleef over – medelijden met zijn volslagene hulpeloosheid.31
Selfs al het die teregstellings met godsdienstige gebaar gepaard gegaan, het dit nie die afgryse daarvan verminder nie, soos uit dié vertelling van die veldprediker R.D. McDonald blyk:
Terwyl die graf van die twee spioene gedelf word, was dit my taak om hulle
