in dié kringe gewerk. Maar soos jy sê, mens was so met jou eie lewensomstandighede gemoeid dat daar nie veel tyd vir iets anders oorgebly het nie. Op dié manier was ek nie regtig so op die hoogte van wat hier aangegaan het as wat ek behoort te gewees het nie. Later het ek wel heelwat gaan oplees, maar toe was dit net kopkennis. Ek het ook nie die informasie van die Nederlandse pers erg vertrou nie. Jy moes dit altyd met ’n knyp sout vat. Eintlik was ek ook die bliksem in vir die spul daaroor, want die Apartheidsaak het vir baie ’n ‘cause’ geword oor hulle nie bereid was om hand uit te steek en iets by die huis te doen nie. Ek het gevoel hulle skree saam en hulle weet nie rêrig waaroor dit gaan nie.”
Anne knik. “Ek het myself wel as ’n liberaal beskou, bietjie plakkate geswaai en matig opruiende vergaderings bygewoon en ’n thrill gekry deur onwettiglik sosiaal met gekleurdes om te gaan. Maar werklik gedóén, het ek nie veel nie. Ek skaam my daaroor. Veral nou dat so baie dinge na vore kom waarvan ons eintlik behoort te geweet het. Iets aan behoort te gedoen het.”
“Maar jy skyn tog meer te weet van wat hier aangaan as baie ander met wie ek gepraat het in die tyd dat ek hier is.”
“Jaaa, dis maar van ek hier kom woon het en met meneer Osman daar oorkant die moskee begin gesels het dat ek meer direk met die onreg te doen gekry het. Nie dat hy ’n verbitterde man is nie. Inteendeel. Maar hy kon my eerstehands vertel.”
“Wanneer is die gebied eintlik wit verklaar?”
“In 1958, lank voor Distrik Ses dus, maar daar was natuurlik voor die tyd lankal ernstige waarskuwingsgeluide.” Sy reken op haar vingers. “In 1950 het die rasseklassifikasie plaasgevind, in 1952 is mense van kleur van die algemene kieserslys gehaal. In 1958 het Dieprivier sogenaamd wit geword. Die cottages is tussen 1958 en 1965 onteien, maar die mense het altyd nog ’n bietjie grasie gekry tot hulle ander huisvesting gehad het. As dit reg is wat ek uit die aktekantoor kon agterkom, het jou oupa, of wie ook al van die familie in daardie stadium die huis gehad het, dit bly behou tot 1969.” Sy lê haar hand oor sy knie. “Jy moet met meneer Osman gaan gesels, Ruud, dis nie onmoontlik dat hy jou mense geken het nie.”
“Ek sal nog.”
“Volgens hom het die mense tussen 1960 en 1965 byna sonder uitsondering padgegee, want hier het niks meer vir hulle oorgebly nie. Die huise was onteien, besigheid was down the drain. Want as jy nie wit was nie, kon jy nie weer ’n handelspermit hier kry nie. Al die florerende klein sakies moes toemaak. Die paradys wat jy in 1950 agtergelaat het, is uitgeroei.”
“Vir die Kleurlinge in elk geval.”
Sy knik. “Vir die Kleurlinge, ja. Want die wit ontwikkelaars het baie, baie geld uit hierdie huisies gemaak, kan ek jou voorsweer.”
“Waarheen is die mense eintlik almal? Cape Flats toe, townships?”
Sy knik. “Hoofsaaklik. Die meeste mense hier is volgens meneer Osman Hanoverpark of Manenberg of Lavender Hill toe. Jy kan gerus gaan kyk hoe lyk Hanoverpark, vandag nog! Kan jy jou voorstel hoe hy tóé gelyk het? Vergelyk dit bietjie met wat jy van hier kan onthou. Dan kan mens jou in ’n mate voorstel hoe dit vir die mense moes wees wat daarheen verskuif is.”
“Hoe is die mense verskuif? In groepe wat bymekaar gewoon het.”
Sy maak haar glasie leeg en skud haar kop. “Nee. Dit was een van die tragedies. Altyd opgebreek en op verskillende plekke neergesit. As jy nie geld gehad het nie, het jy ook nie ’n keuse gehad waarheen jy gaan nie. Sommige mense het nog nooit tevore in hul lewens huur betaal nie. Duisende mense wat veral hier by Mushgrave Road rond gewoon het waar die huisies geslagte lank aan hulle en hulle families behoort het. Hulle het dikwels drie of vier gesinne in een huis gewoon of in shacks daaragter. Nie in haglike omstandighede nie, eerder ’n soort community living. En hier word hulle nou in die aaklige beton matchbox flatjies oor die townships uitgestrooi. Vrót gebou, trekkerig, nat, in die sand – mense wat in Constantia hulle eie tuine gehad het. Losgeruk van familie en omgewing waar hulle grootgeword het, geen vervoer na hulle werk toe nie.”
“Here,” sê hy saggies.
“Ek wil jou nie ontstel nie, Ruud …”
“Nee.” Hy vryf haar vingers weer tussen syne. “Ek het tog gekom om dit uit te vind. In die maande wat verby is, het ek nooit genoeg moed gehad om jou of enigiemand anders régtig uit te vra nie. Ek het my liewer besig gehou met my stomme briewe uit Suid-Afrika. Of met spekulasie oor die kanse van die Nuwe Suid-Afrika. As mens oud word, word jy moeg vir ellende …”
“Jy’s nie oud nie,” val sy hom in die rede.
“Oud genoeg. Vertel nog.”
“Ek het met ’n Rooms-Katolieke priester in Manenberg gaan praat. Father Steward. Hy het vir my gesê baie van die ouer mense is eenvoudig aan gebroke harte dood. Volgens hom het skole, kerke, besighede, alles daaronder gely. Dis eenvoudig met die grond gelyk gemaak sonder om in ag te neem wat dit emosioneel aan die mense gedoen het. Hulle moes toesien hoe die cottages waarin hulle dekades lank gewoon het, pragtig gerestoureer en aan blankes verkoop word. Teen fenomenale pryse. Kan jy dink hoeveel verbittering dit teweeggebring het?”
Hy skud sy kop, sê niks en sy gaan voort.
“In die townships was die nuwe prefab-skole almal Afrikaans-medium, hoewel Afrikaans toe lankal nie meer uitsluitlik die taal van die mense was nie. En met die onderdrukker-konnotasie ook nog daaraan. Stel jou voor! Die treinspoor tussen Dieprivier-blank en Dieprivier-nie-blank is byvoorbeeld toegespan met hoë draad sodat ’n mens net met die enkele brug aan die ander kant kan kom. Mense moes kilometers stap om van hul werk by hulle huise te kom. Hulle kon nie sommer meer oor die spoor loop soos vroeër nie.”
“Maar hoe is dit tog moontlik dat die mense nie in opstand gekom het nie? Hulle was tog nie morone nie!”
“Ek weet nie. Ek dink hulle was so geskok en so oorrompel dat dit alles plaasgevind het voor hulle geweet het wat hulle getref het. Volgens meneer Osman was hier voorheen altyd respek en harmonie tussen wit en bruin. Mense het goed klaargekom. Miskien kon die bruines eenvoudig nie gló dat dit deur die wittes aan hulle gedoen word nie.”
“Baie van nóú se geweld is sekerlik so gegenereer,” sê hy en klink moeg.
“Father Steward reken dit was baie moeilik vir die ouers om die standaarde waarmee húlle grootgeword het, op te hou. Daar was die skollie-element in die townships en die verset oor die gedwonge Afrikaans op die skole. Baie kinders het sommer ophou skool toe gaan en in bendes rondgeswerf en hulle op die ou end aan misdaad oorgegee. Drank en dagga was maklik bekombaar.”
“Vreemd dat die moskee bly staan het.”
“Volgens die wette van Islam mag ’n moskee nooit ontheilig word nie; dis so ’n streng beletsel dat selfs die Apartheidswette dit eerbiedig het. Oorkant my skool in Spaanschematrivierweg is ook nog ’n Moslembegraafplaas en bietjie hoër op in die straat ’n moskee. Al twee is nog in volle gebruik.”
“Vreemd dat Apartheid daarvoor gebuig het.”
Sy knik. “Die Roomse en Anglikaanse biskoppe het ook nooit Apartheid in hul kerke toegelaat nie. Hulle het ’n groot aanhang onder die bruin mense.”
“Hoe is die mense uitbetaal toe die huise onteien is? Darem behoorlik?”
Sy trek haar skouers op. “Ek glo nie, maar ek onthou meneer Osman het gesê dat mens nie kon sê jy was verneuk nie, want hulle is uitbetaal wat die huise in daardie
