is “French”. Meteens het dié woord ook iewers sy lê kom kry, vanuit my geskiedenisboek het dit uitgespring, die naam by ’n dowwe swart-en-wit foto: Hendrik Frensch Verwoerd. Die vader van apartheid, het ek my pa hoor sê in gesprekke met bure en vriende. Frensch, die argitek van apartheid.
Argitek? Het hy dit dan op papier geteken?
Ek het weer en weer in my geskiedenisboek gaan blaai, maar kon niks daar lees dat hy die vader van enigiets was nie. Ek wonder waar Pa dit gehoor het?
My een klasmaat in standerd 5 se pa was ’n argitek. Ek het eenkeer by hulle huis gesien hoe hy huisplanne met potlode en liniale op ’n groot stuk papier teken. Argitek.
Ek het vir Ma gevra oor Verwoerd. Waar het Pa gehoor dat hy die vader of argitek of wat ook al was van apartheid?
Hy is sewe jaar vroeër in die parlement deur ’n mal kommunis met ’n mes doodgesteek, het Ma gesê.
Hendrik Frensch Verwoerd. Ek het niks verder verstaan nie, net die mooie naam onthou. Wat ’n lekker vreemde naam, ’n mengsel van Engels en Afrikaans en Hollands deurmekaar. Dalk sal ek ook eendag my seun Frensch noem.
Ons volstruise het daai jaar mooi gelyk. Die mannetjies met hulle dik wit pluime het soos pronkstukke op ’n wapenskild teen die Swartberge uitgestaan. Ek onthou hoe Pa een aand, net voordat ’n helse donderstorm hoog bo in die berge ’n stortvloed water in die spruit langs ons huis laat afkom het, opgewonde vir Ma vertel het van Parys. Frankryk, het Pa bygevoeg, ingeval Ma dit sou verwar met verlangse familie van die Vrystaat.
Pa het ’n eenbladsy-brief, getik en in Engels, uit ’n langwerpige geel koevert gehaal. Die stempel op die enkele uitheemse seël het duidelik gewys dat die brief van oorsee aangekom het. Dit was geadresseer aan Mister Pocock, Pa se prokureur op die dorp; die adres dié van die Klein-Karoo Boerevereniging op Oudtshoorn, en hulle het die brief aangestuur na Pa se prokureur.
Pa het die geel bladsy versigtig op die eetkamertafel oopgevou. Ons al drie het gebukkend bo-oor die brief staan en kyk. In die mooiste rooi krulle wat ek nog gesien het, met aan die bokant ’n prentjie van ’n windpomp op ’n huisie afgedruk, kon ek die letters boaan die brief uitmaak:
M O U L I N R O U G E
Ek het geen idee gehad wat dit beteken nie, maar my opgewondenheid is later gedemp toe Ma vertel dis ’n vieslike kroeg in Parys waar meisies topless dans. Die woord “topless” was vir my net so vreemd soos die brief se opskrif, maar ek wou nie vra wat dit beteken nie. Dit het geklink soos ’n woord wat die mechanic van die dorp gebruik het as hy soms Pa se trekker kom regmaak het nadat iets geblaas het. En oor vieslike dinge, het ek geweet, moet ek liewer nie uitvra nie.
Die enigste vieslike kroeg waarvan ek geweet het, was die een wat uitloop op die stoep van die Criterion Hotel op die dorp. Ek het gehoor mense praat daarvan as ’n smerige hool waar die suiplappe van die dorp uithang.
Uithang?
In my kop het ek dan ’n prentjie gesien van die kroeg met ’n oop swaaideur en vensters waaruit al die dronk mans na buite hang en op die verbygangers skree en vloek.
Die pad van die plaas het reguit voor die hotel verbygeloop en in die dorp by Hoogstraat aangesluit. Eers het dit my nie opgeval nie, tot Ma op ’n dag na die karre voor die hotel gekyk het en vir Pa sê: “Daar staan ou Kolie se kar al weer.” Ek het nie regtig geweet wat dit beteken nie, en ek het ook nie uitgevra nie. Dit het vir my geklink Ma bedoel dat die kar maar altyd daar staan omdat dit stukkend is en nie verder kan ry nie.
Dorpsmense het die kroeg die Kraai genoem. Vir my was dit ’n heeltemal onbekende wêreld, seker omdat ons nooit soontoe gegaan het nie, of dat my pa min belangstelling in die dorp gehad het. Pa was maar altyd net op pad prokureur toe of vinnig by die bank in vir sake.
Die Kraai.
Daar was geen verband vir my tussen die vieslike kroeg en ’n voëlnaam nie. Eers nadat ek die soveelste keer die uithangbord se letters met die verbyry een vir een uitgespel het, het ek die kloutjie by die oor gekry: Met ’n snaakse opwinding in my binneste het ek besef dat ek hierdie woord kon uitwerk as ’n afkorting vir Criterion.
Een van my klasmaats, Hennie, se pa het blykbaar gereeld Saterdagmiddae daar gekuier. Hennie se ouer broer, wat by die stasie gewerk het, moes hom glo elke keer met ’n gevloek en geskel daar gaan uitsleep en op die agterste sitplek van hulle Cortina huis toe aanry. Hennie was gewoonlik nie Maandae by die skool nie, want dan was sy ma siek en moes hy haar oppas. Seker daai vieslike plek se skuld.
Die brief was ’n uitnodiging dat Pa van sy beste volstruisvere via die boerevereniging na Parys moes stuur. Die prys was blykbaar die hoogste wat vere nog behaal het, want die kroeg in Frankryk het die bestegehalte-volstruisvere benodig om rokke, versierings en hooftooisels te maak vir die dansers. Dis wat die brief min of meer gesê het – head gear het daar gestaan.
Ek kon tóé eers snap dat die meisies waarvan Ma gepraat het natuurlik kaalkop was en daarom head gear nodig gehad om hulle topless koppe te bedek. Ek kon nie verstaan waarom hulle nie hoede of so iets gedra het nie. Of pruike? Of kopdoeke, soos die bruin vroue op ons plaas. Ek het al gesien as Meisie, ons kombuisvrou, se kleintjie op haar rug dit per ongeluk aftrek, dan was sy ook kaalkop. Nou hoe dan vere? Om konsert mee te hou?
Al wat ek van volstruisvere geweet het, was dat die vertraagde kinders van die nasorgsentrum op die dorp stoffers daarvan gemaak het. Vere op rietstokke. Langes en kortes. En in elke kleur denkbaar: turkoois, helderpienk, blou, grys, rooi en geel. Of as die vere baie mooi skitterwit en groot was, het die mense van die dorp en omgewing dit met troues voor op die ster van ’n Mercedes vasgemaak om die bruide kerk toe aan te ry.
Hoekom ’n mens vere op jou topless kop sou wou dra, was vir my onverstaanbaar. Maar soos dit vir my gelyk het, was Frankryk ’n heerlik boheemse wêreld waar enigiets moontlik was. ’n Plek waar topless meisies in ’n vieslike kroeg met ’n onuitspreekbare naam volstruisvere op hulle koppe dra.
En dit sou óns voëls se vere wees!
7
“Ekke gaan vir julle konsert hou.”
Uit die bloute sê Jester dit, en ek en Andri kyk hom aan. Konsert?
“Dja, Mêrrim! Dja, Kleinbaas!” Hy sê dit met sulke rollende erre en ’n vreemde aksent. “En djulle gat djulle gatte af lag vi my.”
Hy maak ’n buiginkie met sy bolyf, die een arm oor sy maag gevou, die ander arm agter sy rug ingevou. Sy wange bol, asof hy iets inhou, iets wat wil uitspring.
Wat nou? dink ek en kyk vir Andri. Sy sit hom ook so en kyk, so asof sy hom die eerste keer raaksien.
Jester maak ons sit aan die agterkant van die afdak waar die lusernbale tot teen die sinkplate opgestapel staan. Dit ruik na hooi en beesmis en lusern en hoenderkos – alles deurmekaar in een heerlike mengsel wat vir my die reuk van die plaas is. In die verte dreun ’n trekker en klink die beeste se gebulk op.
Ons sien nou Jester het twee bale voor op die grond langs mekaar gepak. Die verhoog. Op ’n ander baal, eenkant, sit ek en Andri. Die gehoor.
Toe hy sien dat ons gereed is, maak hy sy oë toe en haal diep asem. “Damus en djeure …!” sê hy en die reënboogmus op sy kop bewe soos hy die woorde uitspoeg.
“Appels en pere!” roep Andri en klap haar hande asof sy iets gaan kry.
