sonder dat dit oorgedra word nie …”14
Dié toedrag van sake in die Groenpunt-kamp is deur ’n ander gevangene beaam: “There were so many spies about and experience had taught me that hardly any man could be relied upon to keep a secret …”15
Reeds met hul aankoms in die deurgangskamp Tin Town by Ladysmith is die burger Rocco de Villiers en sy medegevangenes gewaarsku om versigtig te wees oor wat hulle sê en doen: “Dit is opvallend hoeveel spioene daar in die kamp was … Die kamp het krioel van die hendsoppers, wat daagliks aansoeke bring om die eed van getrouheid af te lê.”16
Daar is wel verskeie redes vir sommige krygsgevangenes se gebrek aan lojaliteit teenoor die voortsetting van die oorlog. Waar daar tydens die hoogbloei van Afrikanernasionalisme geen of min deernis vir afvalliges in die geskiedskrywing was nie, kan hul optrede vandag met groter nugterheid en begrip beoordeel word. Talle is oorweldig deur die vrees dat hulle nooit na hul vaderland sou kon terugkeer of hul geliefdes weer sou sien nie. Hulle is ook gekonfronteer met die nuus oor die lot van Boervroue en -kinders in die konsentrasiekampe en talle het doodstyding vanuit Suid-Afrika ontvang. Die onsekerheid en trauma wat dit meegebring het, moes hulle psigologies tot die uiterste beproef het. Almal is gevolglik nie aan dieselfde keuses blootgestel nie en nie alle ontroues sou verraad pleeg nie.
Uit verskillende gevalle waar verraad ’n ontsnappingspoging wel in die wiele gery het, blyk dit die verraaiers is deur die een of ander vorm van beloning aangevuur. Dit sluit in om nie na ’n oorsese kamp gestuur te word nie of die moontlikheid om teruggestuur te word Suid-Afrika toe as hy reeds weggestuur is. Daar was ook die moontlikheid om permanent op parool vrygelaat te word as die afvallige nog in ’n Suid-Afrikaanse kamp aangehou is. Met parool word bedoel ’n vergunning wat aan ’n krygsgevangene verleen word om die kamp waarin hy aangehou word vir ’n bepaalde tyd te verlaat om ’n spesifieke gebied onder sekere voorwaardes te besoek. Daar was ook ander voordele soos beter kosrantsoene of tydelike parool, veral in die oorsese kampe, wat krygsgevangenes toegelaat het om vrylik buite rond te beweeg. In die konsentrasiekampe was daar ook die moontlikheid om saam met jou gesin te kon bly en beter rantsoene en ander voordele as die ander te ontvang.
’n Groep krygsgevangenes het selfs so ver gegaan as om hulle bereid te verklaar om na Suid-Afrika terug te keer en aan die Britse kant te veg. In die argief in Pretoria is lyste met die name van honderde Afrikaners wat in die krygsgevangekampe op Ceylon, St. Helena, Bermuda en by Simonstad aangehou is wat in ruil vir hul vryheid sou terugkeer na Suid-Afrika en aan die Britse kant die wapen teen hul eertydse volksgenote sou opneem.17
Afvalliges is dikwels genadeloos gestraf wanneer hulle die eed van getrouheid teenoor die Britse Kroon afgelê het. Jacob Rheeder, wat in die Ahmednagar-fort in Indië aangehou is, skryf in sy dagboek die republikeinsgesindes het ’n groot aantal afvalliges aangeval, met die gevolg dat talle gehospitaliseer moes word.18 In sy herinneringe skryf Herman Scholtemeijer ook oor verskeie sulke voorvalle op St. Helena, waaronder dié loesing wat ’n afvallige gekry het: “Die man is oopgespalk, en die persoon wat die vonnis sou voltrek, het by die kop van die veroordeelde gaan staan en sy houe goed afgemeet. Een vir een het hy die rooi strepe langs mekaar op die man se kaal rug getrek. Met elke hou hoor mens net ’n kreun van die man en die telling wat een van die omstanders uitroep.”
Uiteindelik het die Britse soldate tot die man se redding gekom.19 Die Britse owerhede was streng in hul optrede teenoor diegene wat wraak teen afvalliges geneem het en die skuldiges is meestal tot eensame afsondering met minimum kosrantsoene in ’n tronk gevonnis. In ’n ander geval vertel Scholtemeijer dat lojale republikeine ’n huisie van afvalliges afgebrand het terwyl hulle nog daarbinne was. Hulle was gelukkig om met hul lewe daarvan af te kom.20
’n Gewilde manier van afrekening was om ontroues te doop in menslike ontlasting in toiletemmers wat as die “zalfemmers” bekend gestaan het.21 Daarna is die stinkende ontroue gedwing om die volkslied uit volle bors te sing. Soms is die proses herhaal. “Dit geskied in die aand, wanneer so ’n persoon deur ’n aantal manskappe gepak word en na die gemakshuisie geneem word en met permissie gesê in die drek gerol word!” skryf een republikeinsgesinde.22
Dit het mettertyd so erg gegaan dat die afvalliges in afsonderlike kampe in al die vernaamste oorsese krygsgevangekampe gehuisves is. Dié kampe het as die verraaierskampe of Judaskampe bekend gestaan. Die inwoners daarvan het aansienlik beter behandeling as die republikeinsgesindes in die ander kampe ontvang.23
Dit was egter nie net eie gewin wat krygsgevangenes gedryf het om hul medegevangenes se planne aan die kampowerhede te verklap nie. Baie wou ook die negatiewe gevolge voorkom waaraan alle gevangenes weens ’n ontsnappingspoging blootgestel sou word. Wanneer krygsgevangenes probeer ontsnap het, het hul optrede dikwels daartoe gelei dat ander onskuldige krygsgevangenes ook gestraf is of aan verdere ontbering blootgestel is. In baie gevalle is alle gevangenes as afskrikmiddel van sekere voorregte ontneem.
Vir baie krygsgevangenes het die nuus oor ’n komende ontsnappingspoging dus ’n groot dilemma verteenwoordig. Selfs die patriotiese ds. J.A. van Blerk het ’n krygsgevangene in Bermuda eenkeer streng aangespreek toe hy daarvan te hore kom dat die man gaan probeer ontsnap. “Kyk hier … ! Jy gaan tog nie so ’n lafaard wees om te ontsnap en jou medegevangenes wat agterbly, vir jou misdaad laat boet nie,” was die dominee se vermaning.24 Die gevangene het in elk geval probeer ontsnap en uiteindelik met ’n tweede probeerslag geslaag.25
In die streng bewaakte en erg onsekere omgewing waarin die krygsgevangenes in die kampe aangehou is, sou dit uitsonderlike eienskappe verg om die bykans onmoontlike aan te durf en dan boonop te glo jy kan suksesvol wees. ’n Mens sal met reg kan vra: Wie was daardie klein groepie Boerekrygsgevangenes wat tot elke prys vry wou wees, wat selfs hul lewe op die spel sou plaas om hul vryheid te herwin sodat hulle weer aan die stryd kon gaan deelneem?
3
ONTSNAPPINGSPOGINGS VANAF BRITSE GEVANGENISSKEPE
Om te keer dat hulle ontsnap en weer gaan veg, het die Britse militêre owerhede alle krygsgevangenes so ver as moontlik van die oorlogsterrein verwyder en na hawestede soos Kaapstad en Durban geneem. In die eerste maande van die oorlog is die meeste gevangenes na die Kaap weggevoer, waar hulle eers op skepe in Simonsbaai en later ook op land aangehou is.
Daar word bereken dat meer as 80% van Boerekrygsgevangenes wat tydens die oorlog na die hawestede gestuur is die see nooit vantevore gesien het nie.1 ’n Mens kan jou indink dat dit vir party ’n vreesaanjaende ervaring moes gewees het om op skepe aangehou te word en later oor die oseane na die vreemde weggevoer te word.
Vir die waagmoediges wat wou ontsnap, was daar ook net een uitweg – hulle sou moes swem.
Terwyl krygsgevangekampe by Simonstad en Groenpunt by Kaapstad in aanbou was, het die Britse regering addisionele transportskepe van die Britse koninkryk se groot private vlootrederye gehuur om die groeiende getal krygsgevangenes voorlopig te huisves.2 Die argiewe en ander bronne bied bevestiging van verskeie ontsnappingspogings van Boerekrygsgevangenes vanaf minstens tien verskillende Britse gevangenisskepe.
Sedert Kepler de Meillon se ontsnapping van ’n skip in die eerste weke van die oorlog is die soekligte snags in Simonsbaai aansienlik verskerp en het wagbote gereeld om die aanhoudingskepe gevaar, wat ook dieper in die see anker gegooi het om ontsnappings te probeer voorkom.3 Verskeie dagboeke en herinneringe van krygsgevangenes maak melding van hoe Simonsbaai en Tafelbaai van die haaie gewemel het. Hjalmar Janek, ’n Sweedse vrywilliger wat ook op ’n Britse gevangenisskip in die baai aangehou is, skryf byvoorbeeld: “Die enigste moontlike manier om te ontkom was om te swem, maar ons lus daarvoor het afgekoel soos ons haaie gevang het, wat amper daagliks gebeur het! Ons het spoedig agtergekom dat die baai letterlik van die dierasies wemel.”4
Steeds was daar etlike ontembares wat hulle nie deur moontlike verdrinking,
